Dit ‘wijzen naar het Oosten’ als het om terrorisme gaat, sluit uitstekend aan bij het beeld dat er in het westen bestaat van de islamitische wereld. Al lang voor het ontstaan van islamitisch terrorisme werd de islam afgeschilderd als primitief, fanatiek en zonder respect voor het leven. Het beeld van het islamitisch terrorisme past precies in dit beeld. Toch is er veel meer reden om het islamitisch terrorisme te beschouwen als een product van het westen dan van het oosten.

Godsdienst als verklaring
Voor een serieuze analyse van het islamitisch terrorisme moeten we eerst afstand nemen van de meest gebruikelijke verklaringen die alle verwijzen naar het wezen van de islam.
Godsdienst is geen geïsoleerd fenomeen. Het ‘verklaren’ van het terrorisme van islamitische groeperingen door verwijzing naar het ‘fanatieke’, ‘onverdraagzame’, of ‘agressieve’ karakter van de islam is net zoiets als de Eerste en Tweede Wereldoorlog verklaren uit het agressieve karakter van het christendom (verwijzend naar de kruistochten; het antisemitisme; de inquisitie, de genocide op de indianen.)
Dat soort ‘verklaringen’ zijn niets meer dan een cirkelredenering. De islam is nu eenmaal onverdraagzaam en leidt tot fanatisme en geweld, arabieren zijn islamieten dus ... Deze benadering heeft vooral een functie in het bevestigen van het gevoel van ‘wij’ tegen ‘zij’. Uiteindelijk is het niet veel meer dan een racistische verklaring die uitgaat van de westerse superioriteit ten opzichte van ‘die geitenhoeders’, (Arnold Grunberg) of ‘die geitenneukers’ (Theo van Gogh).
In plaats daarvan moeten we kijken naar de ontwikkelingen in de moslimwereld in relatie tot het westen.

Marginalisering
De hele islamitische wereld behoort tot wat wij bij gebrek aan beter maar blijven aanduiden met de term ‘derde wereld’. Ondanks het feit dat Saoedi-Arabië en de andere oliestaten tot de rijkste landen ter wereld behoren en via de OPEC soms enige druk kunnen uitoefenen is hun plaats er toch een van ondergeschiktheid. Dat is het gevolg van een historisch proces van marginalisering van dit deel van de wereld, die begon met de opkomst van het kapitalisme. Daarbij gaat het niet alleen om de economische en politieke positie van het gebied, maar ook om een culturele dimensie, waarbij de ‘westerse’ cultuur wordt afgeschilderd als een humane verlichte cultuur en de ‘oosterse’, islamitische tot een andere, duistere, mystieke en wrede wereld. Dat proces van economische, politieke en culturele marginalisering duurt voort tot op de dag van vandaag.

Olie
De vondst van grote olievelden in het Midden Oosten heeft dat proces niet tegengegaan, maar zelfs versterkt. Terwijl de westerse wereld voor haar olie in belangrijke mate afhankelijk is van de Arabische wereld is men er daar niet in geslaagd om deze kaart effectief uit te spelen. Het Arabische schiereiland is verdeeld in een groot aantal (mini) staten geleid door zeer gesloten elites die nauw verbonden zijn met de belangen van de westerse mogendheden (met name de VS). Hierdoor komt de olierijkdom op geen enkele wijze ten gunste aan de ontwikkeling van het totale gebied en haar bevolking en is de VS er de bepalende politieke macht.
Alle pogingen om politiek een andere weg in te slaan: het panarabisme , populistische regimes als dat van Nasser in Egypte en de strijd van linkse groeperingen zijn op niets uitgelopen. Ook de landen die op de een of andere manier (partieel) gebroken hebben met het imperialisme zoals Syrië, Libië, Irak en Iran worden overheerst door autoritaire en onderdrukkende regimes.
Het grootste deel van de autoritaire en corrupte regimes die in de Arabische wereld de dienst uit maken zijn trouwe bondgenoten van de VS. In de westerse beeldvorming wordt de Arabische wereld neergezet als primitief, stagnerend en feodaal. In werkelijkheid gaat het om kapitalistische landen waar een kleine elite profiteert van de olieopbrengsten, terwijl de meerderheid van de bevolking in armoede leeft
Daar ligt een van de oorzaken van de opkomst van het moslimfundamentalisme. Omdat andere stromingen niet in staat bleken verandering in de situatie te bewerkstelligen is een groeiend deel van de bevolking ontvankelijk voor ideologieën die uitgaan van een strikte toepassing van de islam, en de vestiging van islamitische regimes.
Verder naar het oosten in Turkije en Iran zien we in vele opzichten een zelfde patroon. Nationale bewegingen die er niet in slagen om tot een breuk met het imperialisme te komen; dictatoriale regimes die door de VS worden gesteund, en uiteindelijk in het geval van Iran omver worden geworpen door een volksbeweging onder islamitische leiding.
Nog verder naar het oosten in Centraal Azië, in Afghanistan en de islamitische voormalige Sovjet-republieken is de situatie anders. De directe westerse belangen in centraal Azië zijn nog beperkt; de ondergrondse olievoorraden nog nauwelijks in productie genomen en van een met het westen verbonden heersende klasse is (nog) nauwelijks sprake. Maar de grote omvang van de olievoorraden maakt het voor het westen op termijn een gebied van strategische belang. Daarbij gaat het niet alleen om de controle over de plaatsen waar de olie gewonnen wordt, maar door de geïsoleerde ligging van het gebied ook over de afvoerroutes.
Ook daar is van een groeiende islamitische beweging sprake, ten dele als verzet tegen de Russische overheersing. En hoe groot de verschillen met de Arabische wereld ook zijn, er is sprake van een sterke identificatie met de Arabische geloofsgenoten die massaal geparticipeerd hebben in het verzet tegen de Russen in Afghanistan.
De nationale identiteit is hier sterk verbonden met de religieuze, islamitische identiteit. Het islamitische Afghanistan versus de goddeloze Russen, het islamitische Pakistan versus het Hindoeïstische India, het islamitische verzet in de door moslims bewoonde republieken van de voormalige Sovjet Unie.

Open wonden
Binnen deze context speelt het Israëlisch-Palestijnse conflict een symbolische rol. Het verdrijven van de oorspronkelijke Arabische bewoners ten behoeve van de Joodse staat, is een door de VS gesteunde oplossing van een Europees probleem waar de Arabieren part nog deel aan hadden, maar wel de prijs voor moeten betalen. De behandeling van de Palestijnen wordt als symptomatisch gezien voor de manier waarop arabieren en islamieten in zijn algemeenheid door het westen worden behandeld, en ook de strijd van de Palestijnen wordt door grote delen van de islamitische bevolking als een voorbeeld gezien.
Een tweede open wond wordt gevormd door Irak. Ten tijde van de oorlog met Iran was Irak de bondgenoot van de VS en werd het regime van Sadam Housein gesteund en zwaar bewapend. Sinds de inval in Koeweit en de daarop volgende golfoorlog is Irak de schurkenstaat bij uitstek en wordt behalve een boycot ook geconfronteerd met regelmatige bombardementen door de Britse en Amerikaanse luchtmacht. Over de geweldige hoeveelheid burgers die met name van de boycot het slachtoffer worden lijkt het westen zich geen enkele zorgen te maken. Ook dat voedt het beeld dat Arabische, islamitische levens er voor het westen niet toe doen.

Fundamentalisme
Het islamitisch fundamentalisme is een ingewikkeld fenomeen, dat voortkomt uit de dubbele dynamiek van modernisering en verzet tegen de ongelijkmatige en eenzijdige manier waarop de islamitische wereld is geïntegreerd in de wereldmarkt. De opkomst van massa-onderwijs en massa-media, moderne ontwikkelingen die samenhangen met het kapitalisme, hebben de islam radicaal veranderd. Een veel groter deel van de bevolking heeft toegang gekregen tot de heilige teksten, die nu op meer manieren geïnterpreteerd worden dan ooit. Al die verschillende interpretaties worden massaal verspreid, op cassettebandjes, via het internet, en bediscussieerd. Het fundamentalisme vaart daar wel bij. Niet voor niets worden de meeste islamitische activisten gerekruteerd uit de studerende middenklasse. Hun interpretatie van de islam is niet los te zien van een anti-imperialistisch bewustzijn dat voortkomt uit de onderdrukking van hun geloofsgenoten en de uitbuiting van de Arabische wereld. De elite profiteert van de olieopbrengsten en kan zich een luxe (vaak westerse en decadente) levensstijl veroorloven.Voor de grote massa van de bevolking is dat niet het geval. Zij worden wel overspoeld met de westerse massacultuur van Coca Cola en Mc Donalds maar hebben een levenspeil dat in schril contrast staat met dat van de elite.

De CIA
Maar de opkomst en groei van fundamentalistische stromingen en groepen is nog iets heel anders dan sterke, financieel krachtige en een groot deel van de wereld omvattende netwerken. Daar is steun van buitenaf voor nodig. En die steun kwam in het geval van de organisatie Al-Queda van bin Laden, van de VS en met name van de Amerikaanse veiligheidsdienst de CIA. De Saoedische miljardairzoon Osama bin Laden was een van de vele arabieren die na de Sovjet-inval in december 1979 naar Afghanistan trok om daar de Mujahedin te steunen in hun verzet tegen de Russen. De goed opgeleide en kapitaalkrachtige bin Laden kreeg al snel omvangrijke steun van de CIA. Er werd een heel internationaal financieel netwerk opgezet om bin Laden via allerlei belastingparadijzen en ondoorzichtige financiële constructies van geld te voorzien. Dit moest allemaal omzichtig en via omwegen gebeuren omdat het voor een heel groot deel ging om illegale fondsen van de CIA.
Waar de Amerikanen niet op rekenden is dat toen de Russen eenmaal uit Afghanistan verdreven waren bin Laden zijn pijlen op de VS ging richten, en het hele door de CIA opgebouwde netwerk in ging zetten tegen de VS.
De directe aanleiding van bin Laden om zich tegen zijn voormalige bondgenoot de VS te richten was de vestiging van een Amerikaanse militaire basis in zijn geboorteland Saoedi Arabië tijdens de golfoorlog. De militaire aanwezigheid van de ongelovigen in het heilige islamitische land deed hem in woede uitbarsten en bracht hem tot het besluit om de VS overal te bestrijden waar hij hen kon treffen.

Monster
Zo had vader Bush dus het monster gebaard dat tijdens het presidentschap van zijn zoon zo verschrikkelijk toe zou slaan. (Als we er tenminste van uit gaan dat bin Laden achter de aanslagen zit). Op zijn beurt dreigt Bush junior door zijn militaire acties tegen Afghanistan en de Taliban (een andere voormalige bondgenoot van de VS), de zaak verder te doen escaleren. Als het tot een oorlog in en rond Afghanistan komt zullen grote groepen moslims zich solidariseren met hun Afghaanse broeders. Dat kan de hele regio in vuur en vlam zetten, inclusief kernmacht Pakistan. Zo dreigt zoon Bush een nog veel groter monster te baren dan zijn vader.