De goede scores van de Sahra Wagenknecht Alliantie (BSW) bij de recente Duitse regionale verkiezingen hebben internationaal de aandacht van links getrokken. Onder leiding van de gelijknamige voormalige woordvoerster van Die Linke kreeg de BSW meer dan 10 procent steun in de deelstaten Saksen, Thüringen en Brandenburg, en zou nu zelfs in de regering kunnen komen in die drie oostelijke regio's.
Maar als die nieuwe zelfbenoemde 'links-conservatieve' partij relatief electoraal succes boekt – en haar voormalige Die Linke kameraden voorbijstreeft – is het dan een goed voorbeeld voor linkse partijen elders? In één woord: nee. BSW kopieert zowel het politieke kader als de belangrijkste beleidsvoorstellen van extreemrechts en rechts, vooral op het gebied van migratie, maar ook op gebieden als economie, klimaat en vrijheid van meningsuiting.
Electorale groei, maar extreemrechts niet gestopt
Er bestaat geen twijfel over de electorale opmars zelf. Bij de Europese verkiezingen in juni deed BSW voor het eerst mee en scoorde 6,2 procent – beter dan Die Linke en de neoliberale Vrije Democraten (FDP), de kleinste partij in de nationale regering van kanselier Olaf Scholz.
De leider van de BSW, Wagenknecht, was ooit één van de meest zichtbare figuren van Die Linke, maar ze had vaak kritiek op het leiderschap. Ze hekelde vooral de ecologische wending van de partij, haar steun voor het open immigratiebeleid van Angela Merkel in 2015-16 en haar houding ten opzichte van de covid-pandemie, omdat Wagenknecht sceptisch stond tegenover vaccins. Na het mislukken van de kortstondige beweging ‘Aufstehen’ die Wagenknecht in 2018 promootte, brak de politica uiteindelijk met Die Linke, waarbij ze een groot deel van haar leiders en parlementariërs meenam.
De geboorte van de BSW ging gepaard met veel media-aandacht, ook ingegeven door de hoop dat het zou helpen om de opkomst van de extreemrechtse Alternative für Deutschland (AfD) te stoppen. Helaas zijn die voorspellingen niet uitgekomen. In feite won de AfD de verkiezingen in Thüringen en werd nipt tweede in Saksen en Brandenburg, al met al de beste resultaten ooit.
Toch lijken de kiezers van de BSW uit andere kampen te komen. Peilingen na de verkiezingen toonden aan dat de belangrijkste bron van BSW-stemmen in Thüringen en Saksen Die Linke was, een partij die al lang in een crisis verkeerde voordat Wagenknecht besloot ermee te breken. Opgericht in 2007 in het kielzog van de neoliberale wending van de Sociaal Democratische Partij (SPD) en diep geworteld in sociale bewegingen, zonk Die Linke in de verkiezingen van 2021. Tijdens die campagne leek de linkse partij meer gericht op het vormen van een coalitie met SPD en de Groenen dan op het uitleggen van haar eigen platform. De oorlog in Oekraïne verergerde de al bestaande onenigheid binnen Die Linke, waarbij de leiding de toenadering van de coalitieregering tot Kyiv steunde, terwijl de vleugel van Wagenknecht zich daar steeds meer tegen verzette.
Kritiek op de sancties tegen Rusland en op de militaire steun van Berlijn aan Oekraïne was voor kiezers een van de aantrekkelijkste elementen van het BSW-platform: Wagenknecht heeft een aanzienlijk deel van het electoraat ervan overtuigd dat de pro-Oekraïense houding van de regering desastreus is voor de Duitse economie, die sterk afhankelijk is van Russisch gas. In dat opzicht heeft Wagenknecht met succes de AfD gekopieerd, die vroeger de enige partij was die duidelijk kritiek had op sancties tegen Rusland en militaire steun voor Kyiv. Dat standpunt is ook één van de redenen voor de electorale groei van extreemrechts, vooral in het Oosten.
Maar Wagenknecht slaagde er bij de regionale verkiezingen in september niet in om veel AfD-kiezers aan te trekken. De BSW kreeg meer steun van voormalige kiezers van Die Linke, de christendemocraten, de SPD en van mensen die daarvoor niet gingen stemmen dan van voormalige extreemrechtse kiezers. BSW vertegenwoordigt tot nu toe meer een herordening van een breed-links electoraat dan dat ze een rivaal van de AfD is.
Een links ordoliberalisme
De meeste linkse kritiek op de BSW heeft betrekking op haar standpunten over migratie. Maar er zijn meer redenen om de nieuwe partij eerder als een bedreiging dan als een kans voor radicaal links te beschouwen.
De eerste reden: Wagenknechts economische standpunten. De partij heeft van Die Linke linkse standpunten geërfd over belastingen en over de controle van strategische bedrijven door de staat en werknemers. Daarnaast uit Wagenknecht de nodige kritiek op het neoliberale karakter van de Europese Unie: ze heeft kritiek op het zogenaamde stabiliteits- en groeipact – dat overheidsinvesteringen belemmert – en pleit voor het opheffen van belastingparadijzen, die door de EU zelfs binnen haar grenzen in feite worden getolereerd. Maar dat is nog niet alles. De voormalige communiste Wagenknecht heeft namelijk vertegenwoordigers van de ordoliberale begrotingsdiscipline geprezen, zoals de conservatieve Ludwig Erhard. Haar bewondering voor de Duitse versie van het neoliberalisme vertaalt zich in een economisch discours waarin niet de arbeidersklasse, maar het midden- en kleinbedrijf (de Mittelstand) het hoofdonderwerp is.
'Ze hebben hun eigen soort bedrijfscultuur, gericht op de langere termijn, de volgende generatie, in plaats van kwartaalrendementen. Ze zijn ingebed in hun lokale gemeenschappen, doen vaak aan business-to-business handel,' zei Wagenknecht in een recent interview met New Left Review. 'Waar het om gaat in Duitsland is de Mittelstand, het sterke blok van kleinere bedrijven die zich kunnen positioneren tegenover de grote bedrijven. Die oppositie is net zo belangrijk als de polariteit tussen kapitaal en arbeid', volgens dit voormalige lid van de Socialistische Eenheidspartij (SED),
Die visie verschilt zeker van Die Linke's eigen 'sociale' retoriek, die uitgaat van de belangen van de laagverdieners. Toch resoneert de BSW-lijn ook met een bepaalde traditie in het naoorlogse West-Duitsland, waarin de middenklasse de spil was van de democratie en het zogenaamde sociale marktsysteem. Bij gebrek aan een sterke en strijdbare arbeidersbeweging lijkt dat geïdealiseerde beeld van sociale consensus rond kleine bedrijven delen van de arbeidersklasse zelf aan te spreken, en met name veel voormalige sociaaldemocratische en christendemocratische kiezers. Maar BSW daagt die ideologie van klassensamenwerking niet uit, maar bevordert haar actief.
De nieuwe politieke formatie staat ook ver van links als het gaat om klimaatpolitiek. Het BSW-programma zegt te hopen klimaatneutraliteit te bereiken door 'de ontwikkeling van innovatieve sleuteltechnologieën', terwijl haar platform voor de Europese verkiezingen pleitte voor de ontwikkeling van 'klimaatneutrale brandstoffen'. Toch wordt de zwakte van Wagenknechts inzet voor het milieu bevestigd door het standpunt van haar partij tegen het afschaffen van verbrandingsmotoren in 2035 (zoals de EU nu van plan is).
Haar standpunt hangt samen met een sterke afkeer van de Groenen, voor Wagenknecht de belangrijkste vertegenwoordigers van het progressieve liberalisme dat ze wil bestrijden. De neoliberale en militaristische drift van de Duitse Groenen heeft hen al lang geleden van links afgedreven. Maar er kan dus moeilijk geconcludeerd worden dat haar individualistische, consumentgerichte groene agenda inderdaad de grens is van de roep om klimaatrechtvaardigheid. De BSW toont echter geen interesse in het ontwikkelen van een socialistisch milieubeleid.
'Bizarre minderheden'?
Een van de programmatische assen van de BSW is 'vrijheid van meningsuiting', een klassieke eis van links. In de aanhoudende retoriek van de BSW is de grote bedreiging echter de linkse 'cancelcultuur'. Het verkiezingsprogramma van de partij hekelt een 'progressieve vernauwing van het toegestane veld van meningsuiting', terwijl Wagenknecht in haar boek Die Selbstgerechten (De zelfingenomenen) progressieven hekelt die zich zorgen maken over 'steeds kleinere en steeds bizardere minderheden', tegen wie ze 'normaliteit' bepleit.
Het BSW-programma wil vechten tegen een 'nieuw politiek autoritarisme dat zichzelf de macht toe-eigent om mensen op te voeden en hun manier van leven of hun taal te reguleren', terwijl de leider in haar boek de rechtse retoriek overneemt over de 'links-liberale gendertheorie', die feministische- en queerstrijd veracht.
Door de verdediging van minderheden tegenover de verdediging van het volk te stellen, negeert Wagenknecht dat links door de geschiedenis heen vaak beide heeft gecombineerd. Recente links-populistische leiders zoals Bernie Sanders, Jeremy Corbyn of Pablo Iglesias hebben dat zelfs uitstekend gedaan. De opmerkingen van Wagenknecht presenteren in plaats daarvan de bedreigingen voor het vrije woord op een manier die nauwelijks te onderscheiden is van extreemrechts, in plaats van het feitelijke censuurbeleid van staten en digitale monopolies aan te vallen.
Nog verontrustender is de verwantschap van de BSW met de AfD op het gebied van migratie. Wagenknecht is het met extreemrechts eens dat de komst van buitenlandse werknemers een groot sociaal probleem is. Dat kader is, toegegeven, ook overgenomen door de federale regeringspartijen (SPD, Groenen en FDP), die onlangs nationale grenscontroles en de beperking van het asielrecht hebben aangekondigd. Wagenknecht heeft geprobeerd een sociale basis te verschaffen voor haar anti-immigratie standpunt, door in haar boek Die Selbstgerechten te stellen dat immigranten 'rechtstreeks concurreren met Duitse werknemers,' waardoor de lonen dalen en de huren stijgen. Die retoriek gaat uit van het liberale kader van vraag en aanbod als onvermijdelijk, in plaats van te pleiten voor een krachtig overheidsbeleid om de huren te beperken en de lonen te verhogen. Misschien heeft Wagenknechts overgave aan de onzichtbare hand van de markt te maken met haar bewondering voor de grondleggers van het Duitse ordoliberalisme.
In navolging van een diagnose die de migrantenbevolking de schuld geeft van de ongelijkheden die essentieel zijn voor het neoliberale kapitalisme, verdedigt het Europese programma van de BSW 'het beëindigen van ongecontroleerde immigratie naar de EU,' een retoriek die niet te onderscheiden is van extreemrechts en die zich vertaalt in het voorstel om asielaanvraagprocedures buiten de Europese grenzen te verplaatsen, net zoals de AfD bepleit. Wagenknecht heeft 'open grenzen' gedefinieerd als 'de holheid van het neoliberale immigratiebeleid.' In werkelijkheid heeft de neoliberale Europese Unie precies het tegenovergestelde gedaan: haar buitengrenzen versterken, waardoor de afgelopen tien jaar meer dan 30.000 mensen zijn omgekomen in de Middellandse Zee. In het BSW-programma is geen spoor te vinden van beleid om legale en veilige migratieroutes te openen, een leegte die zowel extreemrechts als de Europese mainstreampartijen delen.
Hoewel Wagenknecht verklaart tegen racisme te zijn, neigt haar retoriek soms naar vreemdelingenangst, zoals toen ze uitriep: 'Duitsland is overweldigd, Duitsland heeft geen ruimte meer.' Het EU-verkiezingsprogramma van de BSW stelde dat er in Frankrijk en Duitsland 'door islamisten beïnvloede parallelle samenlevingen' bestaan waarin 'kinderen opgroeien die de westerse cultuur haten' – een alarmerende beschrijving die lijkt te zijn overgenomen uit het draaiboek van Marine Le Pen. De BSW-leider heeft ook haar toevlucht genomen tot wat wetenschappers 'femonationalisme' noemen, waarbij het patriarchaat wordt voorgesteld als een fenomeen dat alleen maar van buitenaf naar Duitsland wordt geïmporteerd: 'Vooral de vrouwen in onze groep [BSW] zijn blij dat ze in een land wonen dat het patriarchaat grotendeels heeft overwonnen en ze willen niet dat het via de achterdeur weer wordt ingevoerd,' dat wil zeggen door immigratie.
Wagenknechts intentie om AfD-kiezers aan te trekken vertaalt zich in een meer dan voorzichtige houding tegenover de vreemdelingenhatende partij. De BSW-leider weigerde mee te doen aan de massale antifascistische demonstraties die eerder dit jaar plaatsvonden en heeft geweigerd de AfD als extreemrechts te bestempelen, ondanks dat dat een algemeen geaccepteerd label is. De zachtheid van de voormalige communiste tegenover de AfD leverde haar in 2022 een cover op van Compact, het conservatieve tijdschrift dat openstaat voor sommige vormen van sociaaldemocratie, en een uitnodiging van Björn Höcke, de leider van de AfD in Thüringen, om lid te worden van die partij.
Extreemrechts profiteert van extreemrechtse frames
Een blik op Wagenknechts voorstellen en toespraken laat zien dat ze het politieke kader van extreemrechts grotendeels heeft gekopieerd. Het 'links-conservatisme' dat Wagenknecht wil vertegenwoordigen verbergt de tegenstelling kapitaal-arbeid onder een mengeling van klassen, presenteert sociale diversiteit als een bedreiging en verdeelt de arbeidersklasse door de bevolking van buitenlandse afkomst in de eerste plaats als migranten te zien en niet als arbeiders. Op die basis zal de BSW de opkomst van extreemrechtse ideeën in de Duitse politiek niet bestrijden of beconcurreren, maar voeden.
De BSW levert de nodige kritiek op de neoliberale architectuur van de EU en is een krachtige stem tegen de NAVO en het groeiende Europese militarisme. Maar het overnemen van de door extreemrechts gekozen scheidslijnen verhindert dat Wagenknechts partij een waardevolle inspiratie kan zijn voor links in andere landen. Ze is ver verwijderd van het politieke voorbeeld van Jean-Luc Mélenchon's La France Insoumise (LFI), die links naar een historisch succes heeft geleid, terwijl ze expliciet een beroep deed op het electoraat van buitenlandse afkomst en openlijk het vreemdelingenhatende en asociale beleid van Le Pen en Emmanuel Macron uitdaagde. Haar staat van dienst vertelt ons dat toegeven aan de extreemrechtse kijk op de samenleving niet nodig is om te winnen.
Dit artikel stond op Jacobin. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.
Ik vind Wagenknecht juist…
Ik vind Wagenknecht juist een verademing op links. Geen cultuuroorlog met rechts door "linkse" zelfgenoegzamen met hun uit de VS geïmporteerde "woke" ideeen. Tegen de oligarchenoorlog in de Oekraine die de Oekraine al 500.000 doden en oorlogsinvalieden heeft opgeleverd. Een typische "rich men war and een poor men fight" oorlog. Ze spreekt zich openlijk uit tegen Duitse wapenleveranties aan Israel en de volkerenmoord waar deze voor gebruikt worden. in een land waar kritiek op Israel gelijk staat aan anti-semitisme.
En wat betreft (arbeids)immigratie. Dat is typisch aan het kapitalistisch systeem. De rijken verdienen er aan en de armen hebben de nadelen er van. Kijk anders het optreden van Hein de Haas bij VI Vandaag er op na.
Gelukkig denkt Grenzeloos er…
Gelukkig denkt Grenzeloos er anders over. Conservatief links is vooral conservatief en zal de werkende klasse en haar bondgenoten zoals vrouwen, gays, transgenders en klimaatactivisten niet naar het socialisme helpen. De oorlog in Oekraïne is begonnen door de extreem rechtse multimiljardair, met geld gestolen van het Russische volk, Poetin, de held van extreem rechts en de neofascisten, om het Oekraïense volk haar bestaansrecht, democratie en vrijheid te ontnemen. Er is juist meer steun voor het Oekraïense volk nodig. En de echte socialistische beweging is altijd voor de vrijheid van de werkende klasse om te immigreren geweest. We moeten de arbeidsmigranten nu vooral helpen in hun strijd tegen hun superuitbuiters.
Reactie toevoegen