Toch is er maar weinig serieus onderzoek naar de vormen van seksualiteit in de Arabische wereld. Joseph Massad is echter met zijn boek Desiring Arabs onvervaard dit mijnenveld ingelopen. Massads eerdere werk over Palestina maakte hem tot een vijand van rechtse zionisten. Nu wordt hij ervan beschuldigd te beweren dat Arabische homo’s slechts ‘een product van westerse verbeelding’ zijn.
Geen homofoob
Massad is geen homofoob, in tegendeel. Desiring Arabs is een belangrijke bron voor mensen die de vormen van seksualiteit in de Arabische wereld willen bestuderen. Massads boek bevestigt dat seksuele verlangens tussen mensen van hetzelfde geslacht en het handelen hiernaar tijdens het hoogtepunt van de Arabische cultuur alom aanwezig waren in de Arabische literatuur. Massad analyseert daarnaast de seksuele ideologie in een breed scala van negentiende en twintigste eeuwse literaire werken.
Maar het boek heeft grote zwakheden. Massad wijst ekenen van homo-identiteit in de Arabische wereld af als imitatie van, of opgelegd, door Europese en Amerikaanse modellen. Hij erkent niet de realiteit dat de Arabische wereld deel is van een wereldwijde kapitalistische orde en dat ook daar de vormen van seksualiteit dus ook divers en hybride zullen zijn.
Hetero/homo voorbij
Massad heeft gelijk op een centraal punt: traditioneel was Arabische seksualiteit niet gebaseerd op een hetero-homo tegenstelling. Nederlanders hebben misschien moeite met het idee dat niet iedereen mensen verdeelt in ‘homo’s’ en ‘hetero’s’. Maar uit Massads studie van de koran en middeleeuwse Arabische poëzie blijkt dat Arabieren in de eerste eeuwen van de islam mensen niet op deze manier classificeerden.
Ook tegenwoordig, hoewel er zelfverklaarde lesbiennes en homo’s in de Arabische wereld zijn, zijn duidelijke lesbische of homo-identiteiten er minder zichtbaar dan in andere culturen. Veel Arabische mannen die seks hebben met andere mannen beschouwen zichzelf niet als homo, transgender of biseksueel. Sommige van hen hebben alleen seks met transgender mensen, sommigen hebben discreet seks met elkaar.
Massad behandelt de sociale relaties die de Arabische seksuele cultuur vormen echter nauwelijks. Hij wijst er bijvoorbeeld op dat liefde voor jonge jongens een belangrijk thema was voor een klassieke Abbasid dichter als Abu Niwas. Maar hij besteedt weinig aandacht aan de eigen dynamiek van deze liefde, nu of in klassieke tijden. Hij besteedt ook nauwelijks aandacht aan transgender - alhoewel dit een belangrijk fenomeen is in islamitische landen als Indonesië en Pakistan en in sommige Arabische landen met bijvoorbeeld de hassas van Marokko of de khanith in Oman. Massad vermeldt de populariteit van zangers die zich voordeden als vrouwen in het Caïro van de jaren twintig en dertig en een travestiet op de Syrische televisie in de jaren tachtig, maar hij laat onduidelijk wat het belang van transgender in de huidige Arabische wereld is.
Het empire en cultuur
Staat Massad positief tegenover seksuele emancipatie binnen Arabische landen of alleen tegenover een verdediging van de Arabische seksuele cultuur naar buiten? Islamitische politieke bewegingen geven er duidelijk de voorkeur aan om tradities te verdedigen – en ze zijn selectief in wat zij als ‘traditioneel’ classificeren. Maar anti-imperialisme hoeft niet noodzakelijk cultureel chauvinisme en conservatisme te betekenen. Het Turkse verzet tegen kolonialisme of de strijd van het islamitische Indonesië voor onafhankelijkheid gingen beide gepaard met diepgaande secularisatie. Het is geen toeval dat Turkije en Indonesië sterkere homo-gemeenschappen en -bewegingen hebben dan de meeste Arabische landen.
Veel van de Arabische regimes die homoseksuele relaties het zwaarst onderdrukken, zoals het Saudische koninkrijk en Egypte, behoren tot de trouwste bondgenoten van de Verenigde Staten in de regio. De shi’itische partijen die tegenwoordig Irak domineren onderdrukken op brute wijze homoseksualiteit terwijl de Amerikaanse bezetters zich afzijdig houden. Een Irakese homorechtenactivist hoorde in 2007 Amerikanen praten in de kamer naast hem terwijl hij door Irakese politie gemarteld werd.
De relatieve schaarsheid van lesbische en homoseksuele identiteiten in de Arabische landen is waarschijnlijk minder het gevolg van verzet tegen de Europese cultuur dan van sociale factoren zoals het lage aantal werkende vrouwen en wat Gilbert Achcar de ‘Arabisch despotische uitzondering’ noemt: het feit dat de VS in Arabië dictaturen blijven steunen in plaats van overgang naar formele democratie te riskeren zoals in grote delen van Latijns Amerika, Afrika en Azië.
Repressie
Het meest controversiële deel van Desiring Arabs is het hoofdstuk waar Massad de repressie van homoseksualiteit voornamelijk wijdt aan de homo-groepen die hij de ‘gay international’ noemt. De ‘agenda van seksuele rechten...heeft tot veel repressie en onderdrukking in de hedendaagse Arabische wereld geleid’, schrijft hij. Maar Massad zelf levert uitvoerig bewijs dat vijandigheid tegenover seksualiteit tussen mensen van hetzelfde geslacht lang voor de komst van de homobeweging een realiteit was in de Arabisch wereld. Hij wijst erop dat de erotische poëzie gericht op jongens of mannen tegen de late negentiende eeuw ‘volledig verdween als een poëtisch genre’. En hij laat zien hoe de Arabische literatuur na de nederlaag tegenover Israël in 1967 doorweven is met beelden van de vernederende penetratie van Arabische mannen die hun mannelijkheid verliezen.
Protesten bij internationale homo- en mensenrechtenorganisaties zijn ongetwijfeld vaker een reactie op onderdrukking dan een factor hierin. Arabische regeringen demoniseren dit soort organisaties in hun propaganda maar Massad laat weinig bewijs zien waaruit zou blijken dat deze groepen wezenlijk effect hebben gehad op het beleid of wetgeving, in negatieve of positieve zin.
Solidariteit
In tenminste enkele Arabische landen zijn mensen die homoseksuele seks hebben begonnen een identiteit als homo, lesbisch, transgender of biseksueel te claimen en zich zelfs gaan organiseren in homo-groepen. De Libanese groep Helem is één voorbeeld. Onder Palestijnen in de Bezette Gebieden en Israël zelf is de organisatie Al-Qaws actief. Al-Qaws wil ruimte creëren voor een eigen seksuele identiteit voor Palestijnen die niet heteroseksueel zijn.
Niemand kan met zekerheid zeggen of, in welke mate en in welke vorm Arabische gemeenschappen en bewegingen van seksuele minderheden zich zullen ontwikkelen. Maar dat wil niet zeggen dat we niet solidair met hen moeten zijn. Evenmin is het een argument om prioriteit te geven aan mensen die een homo-identiteit omarmen – iets waar internationale bewegingen vaak toe neigen – of juist aan hen die dit niet doen – zoals Massad doet. Gevoeligheid voor culturele verschillen en respect voor zelfbeschikking zijn van essentieel belang. Maar geen van beide zou in de weg moeten staan van solidariteit met de slachtoffers van een repressie die seksueel conservatisme vaak gepaard laat gaan met onderwerping tegenover imperialisme. V

Joseph A. Massad, Desiring Arabs, Chicago: University of Chicago Press, 2007, 444 pp., €32,95 
Dit is een ingekorte versie van een Engelstalige recensie in het tijdschrift Against the Current, te vinden op http://www.solidarity-us.org/node/1962.