Erg veel illusies over wat een film, laat staan een bespreking daarvan, aan sporen trekt in een bewustzijn, had ik toen niet meer. Maar goed, er draait er nu een film die opstoomt naar de miljoen bezoekers. Als de wet van de grote getallen werkt, moet die toch énige invloed hebben. Het gaat om The fellowship of the ring, het eerste deel van The lord of the rings.

Zoals Tolkien dat met de pen deed, zo brengt Peter Jackson je met zijn bewegende beelden In de ban van de ring. Gedurende drie uur sleurt hij je mee naar de lang voorbije wereld van Midden Aarde. Een wereld van hobbits, elfen, dwergen, mensen, orks, trollen en aardmannen. Sprookjesachtig, maar allesbehalve zoetsappig. Want er woedt een allesomvattende, armageddonische en apocalytische oorlog tussen Goed en Kwaad. Betoverend in beeld gebracht.

Een rotte kern?

Inmiddels hebben zo veel mensen de film gezien, is er zo veel over Tolkien en zijn boek geschreven, dat het verhaal en de achtergronden daarvan als bekend kunnen worden verondersteld. Toch is er misschien nog één aspect interessant genoeg om voor Grenzeloos dieper op in te gaan. In een radioprogramma werd Martin van Amerongen van de Groene Amsterdammer de vraag voorgelegd of In de ban van de ring een fascistisch vertelsel zou zijn. "Neuh, ik dacht het niet", luidde zijn antwoord en daar bleef het bij. Het lijkt op het eerste gezicht ook een onzinnige vraag. Toch is de kwestie vaker opgeworpen. Tolkien was een conservatief man en zijn wereld wemelt van het geweld, mystiek en ontaarde rassen. Zit er inderdaad een rotte kern in dit prachtige sprookje? En zou die de hedendaagse kijker tot hele verkeerde voorkeuren kunnen verleiden?

Zijn het boek en de film bijvoorbeeld 'arbeidersvijandig'? Als je de afzichtelijke orks en aardmannen in hun massale werkplaatsen aan de gang ziet, dan wekt dat weerzin. Maar de arbeid op zichzelf staat niet in een verkeerd daglicht. De 'goede' mensen zijn handwerkslieden en boeren en een noester nijverheidsvolk dan de dwergen is nauwelijks denkbaar. Zelfs de luie hobbits tuinieren en de elitaire elfen smeden hun eigen zwaarden. Wat blijft hangen is de afkeer van een blind, de natuur vernietigend, industrieel collectivisme. En dat type collectivisme dat is nou juist iets waar het fascisme, net als het communisme overigens, gewoonlijk mee geassocieerd wordt. Daarmee roept In de ban van de ring geen sympathie op voor het fascisme zoals dat is ervaren en overgeleverd.
Wie dieper graaft, zou kunnen opperen dat Tolkien wél een pre-modern, pre-industrieel verleden verheerlijkt. Net als Hitler en Mussolini deden. Maar als hij dat al doet dan lijkt dat toch in niets op hun Teutoonse en Romeinse 'bloed en bodem'-varianten. Tolkien's heimwee naar Sarhole, het Engelse plattelandsdorpje waar hij zijn jeugd doorbracht en dat model stond voor de Hobbitstee, is van een heel andere orde. Bovendien aarzelt hij niet om de provinciale kneuterigheid daarvan met enige regelmaat een beetje belachelijk te maken.
Het feit dat er eigenlijk helemaal geen 'arbeidersklasse', zelfs niet avant la lettre (want er zijn geen klassentegenstellingen bij Tolkien) voorkomt, maakt het verhaal misschien ongeschikt als Brechtiaans leerstuk, maar niet suspecter dan Andersen, Grimm of Rowling.

Strontvliegen

Een belangrijk kenmerk van het fascisme is de dictatuur met zijn totale onderwerping aan één Leider. Dat zien we terug in de film, maar allesbehalve als lichtend voorbeeld! Het zijn juist de krachten van het Kwaad die leven in een monolitische maatschappij met Sauron als alleenheersende opperbaas. De 'goeden' stammen voor het meerendeel uit een soort monarchistische maatschappijen, terwijl de als meest ideaal gepresenteerde samenleving, die van de hobbits, de indruk maakt van een behoorlijk vrije, communale dorpsgemeenschap. Bovendien zwerven er flink wat individuele vrijbuiters rond. Alles bij elkaar het tegendeel van reclame voor een fascistische ordening.

Aan fascisme kleven nationalisme, racisme en sexisme als strontvliegen aan een drol. Het predikaat nationalisme lijkt op In de ban van de ring nauwelijks van toepassing. De verhouding tussen de verschillende volkeren wordt niet naar nationaliteit, maar naar ras ingekleurd. Daar komen we zo op terug. Sexisme dan? De relatie tussen mannen en vrouwen komt nauwelijks uit de verf: er komen bijna geen vrouwen in het verhaal voor. De hoofdpersonen zijn allemaal mannelijk. Dat zegt wel iets over de leef- en denkwereld van Tolkien, waarin voornamelijk mannen geschiedenis maakten. En je kunt je natuurlijk afvragen of negeren niet erger is dan in een 'traditioneel rollenpatroon' opvoeren. Van het fascistisch credo "het baren van soldaten" is echter niets te merken. Overigens maken de weinige vrouwen die je tegenkomt niet bepaald een onderdanige indruk. Dat geldt in het bijzonder voor de elfen-prinses Arwen, wier rol in de film trouwens flink groter is dan die in het boek. Zij staat haar mannetje. Maar... ze doet dat uit liefde. Zo is ze bereid voor de door haar aanbeden Aragorn haar onsterfelijkheid op te offeren. Eigenlijk zorgt Arwen als enige voor een vleugje romantiek in de film. Typisch vrouwelijk? De mannen lijken alleen bereid zich te offeren voor een hoger doel. Dus sexistisch? Lijkt me niet het goede voorbeeld. Kun je net zo goed de conclusie uit trekken dat deze vrouw een concreter en completer wezen is dan al die kerels.
Racistische tendenzen zijn er echter onmiskenbaar. Daar scoren kritikasters hun punt. De heldenvolken, hobbits-elfen-mensen-dwergen, zijn blank. De vijand is donker. De helden zijn realistisch: ze zijn niet alleen maar moedig en goed, ze hebben hun angsten, twijfels en zijn te verleiden. De orks zijn een gedegenereerd elfenvolk! De onderlinge verhoudingen tussen de 'goede rassen' zijn niet rimpelloos. Er is afgunst tussen elfen en mensen en de dwergen zijn een wantrouwig volkje. Het staat samenwerking niet in de weg. De 'slechte rassen', orks-trollen-aardmannen, zijn wél ééndimensionaal. Er zit niks aardigs bij. Ze zijn allemaal even agressief, dom en gemeen. Ze worden gedemoniseerd op een manier waar Goebbels en Bush nog een puntje aan zouden kunnen zuigen. Zoiets kan verkeerd in een geheugen blijven kleven. De enige wezens die zich aan dit zwart-wit-schema onttrekken zijn de tovenaars en Gollem. Daarover meer na de delen twee en drie, waar we respectievelijk nog een jaar en twee jaar op moeten wachten.

Stalen hart

Fascisme en nationaal-socialisme zijn gewelddadige, militaristische systemen. In de ban van de ring bevat een flinke portie geweld. Anders dan bij het militarisme echter wordt de oorlog niet op een voetstuk gezet, worden de betrokken maatschappijen niet als grote legerkampen georganiseerd, ontbreekt de hierarchie en is de strijd niet iets dat als een hogere bestemming wordt gezocht, maar iets dat wordt opgedrongen. Hoewel je defensieve rechtvaardigingen voor het voeren van oorlogen ook bij andere 'onfatsoenlijke' maatschappij-types kunt aantreffen, zoals bij imperialistische en stalinistische, behoren deze niet tot de gebruikelijke militaristische retoriek van het fascisme. Met zijn 'ijzeren vuist' en 'stalen hart'. Frodo heeft geen stalen hart.

In fascisme spelen mystiek, Voorbestemming en Voorzienigheid, vooral rond De Leider, een belangrijke rol. Bij Tolkien wordt er heel wat bovennatuurlijk afgetoverd en waart het Lot rond. Tegelijk maken zijn personages voortdurend keuzes en zijn ze niet willoos aan hun uitverkiezing overgeleverd. Frodo en zijn maten lijken steeds in staat om het bijltje er bij neer te gooien. Ze geven echter niet op: Lot of keuze? Ik kan me niet voorstellen dat er mensen zijn die na het lezen van het boek of het zien van de film bekeerd raken tot het occultisme of hun lot in handen leggen van De Horoscoop of van Janmaat of Glimmerveen. We hebben het over een sprookje. In sprookjes barst het gewoonlijk van de symboliek. Is de sprookjesvorm per definitie reactionair? Dat kan een interessante discussie opleveren!

Vertier

Al met al zijn er weinig redenen om In de ban van de ring als een fascistische vertelling te betitelen of te vrezen dat de lezers en kijkers onwillekeurig het fascistische kamp worden binnengetrokken. Boek en film zijn geen wegbereiders van een ideologie waarvan "de historische functie ... is om de werkende klasse te verpletteren, haar organisaties te vernietigen en politieke vrijheden te verstikken wanneer de kapitalisten niet meer in staat zijn om te regeren en te heersen met behulp van een democratisch systeem." (Trotsky, 1934)
Afgezien van enige racistische tendenzen roept het verhaal sentimenten op die naar het tegendeel neigen: hoed je voor hebzucht, wantrouw de macht en verzet je tegen onrecht. Precies die idealen die door de tegencultuur van de zestiger en zeventiger jaren van de vorige eeuw werden omarmd. De mateloze populariteit van Tolkien bij die tegencultuur is niet uit de lucht komen vallen. Of In de ban van de ring in het huidige tijdsgewricht op enigerlei wijze kan bijdragen aan een tegencultuur valt te betwijfelen. Daarvoor worden de positieve boodschappen in de film, net als de film zelf,door de massa aan nieuwe events en belevenissen waarschijnlijk te snel vergeten. Hoewel, als de wet van de grote getallen werkt... Een mooi stukje, wat mij betreft ook nog verantwoord, vertier blijft het!