Het is algemeen aanvaard dat de toenemende rivaliteit tussen de grootmachten – de Verenigde Staten, China, de Europese Unie, Rusland en Japan – een belangrijk kenmerk van de wereldpolitiek is en dat in de afzienbare toekomst zal blijven. Dat vereist een concrete analyse van de politieke, economische en militaire kenmerken van deze machten, die verder gaat dan een veroordeling van het reactionaire binnen- en buitenlandse beleid van hun respectieve regeringen. [1] [leestijd 18  minuten]

Helaas nemen grote delen van links geen principieel standpunt in tegen alle imperialistische machten. [2] In het geval van China ontkennen een aantal 'communistische' intellectuelen en bekende bladen als Monthly Review niet alleen het stalinistisch-kapitalistische karakter van het regime, maar verheerlijken het op beschamende wijze als een soort 'socialisme'. [3]

Hoewel dergelijke Sino-stalinofiele aanhangers van het Xi-regime het Rusland van Poetin niet in zulke rooskleurige bewoordingen zouden durven karakteriseren, beweren ze nog steeds dat het geen imperialistische mogendheid is (en dat het dus zogenaamd een minder kwaad is dan de westerse rivalen). Deze discussie is niet alleen van theoretisch, maar ook van politiek belang, zoals het schietincident in de Zwarte Zee tussen een Britse marinestroyer en Russische troepen, in juni vorig jaar, heeft aangetoond.

Om dergelijke beweringen te rechtvaardigen, verwijzen de voorstanders van dit standpunt vaak naar de relatieve zwakte van de Russische economie in vergelijking met die van de Verenigde Staten of West-Europa. In het onderstaande artikel zal ik niet alle aspecten van het Russische imperialisme behandelen, maar me concentreren op enkele kenmerken van zijn economie. [4] Daartoe vat ik de bevindingen samen van een uitgebreide studie die ik onlangs publiceerde. [5]

Wat maakt een imperialistische macht imperialistisch?

Vanuit het oogpunt van de marxistische theorie van het imperialisme is het verkeerd om de analyse van een imperialistische staat te reduceren tot de omvang van zijn kapitaalexport. Zeker, dat is een belangrijk criterium, maar lang niet het enige. In het verleden hebben sommige imperialistische staten een sterke economie en een krachtig leger gehad, terwijl andere, meer achtergebleven mogendheden door marxisten als imperialistisch werden gekenschetst ondanks het feit dat ze relatief weinig of helemaal geen netto-kapitaal uitvoerden. Voorbeelden hiervan zijn Rusland vóór 1917, Italië, Oostenrijk-Hongarije en Japan. [6]

Marxistische theoretici als Lenin waren zich terdege bewust van de economische zwakte van het tsaristische Rusland. Maar ze benaderden de kwestie van het imperialisme niet op een mechanistische en economistische manier, maar veeleer met een dialectische methode. Zo schreef Lenin in 1916,

In het laatste derde deel van de negentiende eeuw vond de overgang plaats naar het nieuwe, imperialistische tijdperk. Het financierskapitaal, niet van één, maar van verscheidene, zij het zeer weinige, grootmachten geniet een monopolie. (In Japan en Rusland vormt het monopolie van de militaire macht, uitgestrekte gebieden of speciale faciliteiten voor het beroven van minderheidsnationaliteiten, China, enzovoort, gedeeltelijk een aanvulling op, gedeeltelijk de plaats van, het monopolie van het moderne financiële kapitaal.) [7]

De klassieke marxistische theorie van het imperialisme is nooit beperkt gebleven tot de kwestie van de kapitaaluitvoer of tot het economisch terrein in het algemeen. Het imperialistische karakter van een bepaalde staat is niet gebaseerd op een enkel criterium (zoals de omvang van de kapitaaluitvoer), maar op het geheel van zijn economische, politieke en militaire kenmerken. Een wetenschappelijke definitie van een imperialistische staat zou dan ook zijn: 'een kapitalistische staat waarvan de monopolies en het staatsapparaat een positie in de wereldorde innemen waarin ze in de eerste plaats andere staten en naties overheersen. Als gevolg daarvan behalen ze surplus-winsten en andere economische, politieke en/of militaire voordelen uit een dergelijke relatie die gebaseerd is op super-uitbuiting en onderdrukking.'

Binnenlandse monopolies domineren de Russische markt

In tegenstelling tot Duitsland of Japan is Rusland een supermacht op militair gebied, maar niet op economisch gebied. Het is de op één na grootste militaire macht, alleen achter de Verenigde Staten. De totale voorraad kernkoppen bedraagt 6.255 (de Verenigde Staten hebben er 5.550) en het aandeel van Rusland in de wereldwijde wapenexport bedraagt 20 procent (alleen achter de Verenigde Staten, met 37 procent). [8]

Wat monopolies en kapitaalexport betreft, heeft Rusland echter niet zo'n sterke positie. Volgens de laatste editie van de Forbes Global 2000-lijst staat Duitsland met zes bedrijven in de top 100, Frankrijk met vier, Groot-Brittannië met drie en Rusland met twee. [9] Op andere lijsten staat Rusland nog lager.

Niettemin kan het imperialistische karakter van Rusland niet alleen worden afgeleid uit zijn militaire, maar ook uit zijn economische kenmerken. Het uitgangspunt van de marxistische analyse van het imperialisme is de overheersing door monopolies. Verschillende pro-Russische linkse mensen karakteriseren deze toestand als 'afhankelijk' of 'perifeer' en suggereren dat Rusland gedomineerd wordt door, of afhankelijk is van buitenlandse monopolies (bedrijven, banken, enzovoort). Dat is echter onjuist. De Russische economie wordt in de eerste plaats gedomineerd door Russisch monopolistisch kapitaal. Een onlangs gepubliceerde academische studie over de Russische economie komt tot de conclusie dat 'de verhouding tussen investeringen in Russische bedrijven, buitenlandse bedrijven en joint ventures de afgelopen vijf jaar gelijk is gebleven: respectievelijk 86,3%, 7,3% en 6,4%.' [10]

Dat is ook het geval in de banksector. In feite is het aandeel buitenlands kapitaal in de banksector van Rusland de afgelopen tien jaar gedaald, volgens een ander boek dat onlangs is gepubliceerd:

In oktober 2018 waren er 150 buitenlandse banken actief in Rusland, waaronder 63 banken in buitenlandse handen met een buitenlands aandeel van 100%; 17 banken in buitenlandse handen met een buitenlands aandeel van 51-99%; en 70 buitenlandse banken met een kapitaaldeelname van minder dan 50%. Het aantal buitenlandse banken is van 2014 tot 2018 gestaag gedaald, wat erop wijst dat buitenlandse investeerders hun investeringsplannen in Rusland mogelijk heroverwegen. Banken in buitenlandse handen met een buitenlands aandeel van 51-99% en buitenlandse banken met een kapitaalparticipatie van minder dan 50% zijn met respectievelijk 63% en 54% afgenomen. Het aandeel van buitenlandse banken in het totale uitgegeven kapitaal van de Russische banksector is gedaald van 23% in 2014 tot 13,44% in oktober 2018. Opgemerkt moet worden dat ongeveer 11% van de buitenlandse banken in belangrijke mate wordt gecontroleerd door Russische ingezetenen. [11]

Bovendien heeft Rusland geen significante schulden aan buitenlandse imperialistische instellingen (in tegenstelling tot veel semi-koloniale landen). Zijn overheidsschuld bedroeg eind 2020 slechts 18 procent van het bruto binnenlands product (bbp). Het land heeft een gestaag overschot op zijn lopende rekening en zijn internationale valutareserves bedroegen eind 2020 596 miljard dollar (waarmee het de op vier na grootste valutareserve ter wereld heeft). [12]

Er zij op gewezen dat het Russische kapitalisme verschilt van het westerse 'model' in die zin dat de staat een cruciale positie inneemt. Een aanzienlijk aantal van zijn monopolies bestaat uit een combinatie van staats- en particuliere aandelen; het staatskapitalisme is dus een essentieel kenmerk van de Russische economie (Trouwens, hetzelfde geldt in nog grotere mate voor China.). Volgens een recente studie van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) bedroeg het aandeel van de Russische staat in de economie (berekend als bbp) in 2016 tussen 30 en 35 procent. Het rapport vervolgt: 'Als wordt gecorrigeerd voor de omvang van de informele sector in toegevoegde waarde en werkgelegenheid, stijgt het aandeel van de Russische staat aanzienlijk, tot bijna 40 procent van de activiteit in de formele sector en bijna 50 procent van de werkgelegenheid in de formele sector.' [13]

Kapitaaluitvoer van Rusland en het probleem van het rondpompen

Het volume van de directe buitenlandse investeringen (DBI) in Rusland is aanzienlijk, ook al zijn er diverse problemen met de officiële statistieken. Laten we beginnen met de lijst van de top 15 van landen die Russische DBI ontvangen, vergeleken met de landen waaruit de DBI in Rusland afkomstig zijn. In tabel 1 zien we de voorraad geaccumuleerd kapitaal voor elk van de 15 toplanden in elke categorie voor de jaren 2013 en 2018.

Tabel 1. Top 15 gastlanden voor Russische uitgaande DBI (OFDI) en Top 15 bronnen van Russische inkomende DBI (IFDI), in 2013 en 2018 (miljoenen dollars) [14]

Zoals de lezer zal herkennen, bevat deze lijst een aantal bestemmingen die bekend staan als offshore belastingparadijzen: Cyprus, de Britse Maagdeneilanden, de Bahama's, Bermuda, Jersey, enzovoort. Ook Nederland is een belastingparadijs dat zeer gewaardeerd wordt door oligarchen. Dat betekent echter niet noodzakelijkerwijs dat de Russische directe buitenlandse investeringen naar dergelijke bestemmingen louter kapitaalvlucht zijn. Zoals uit de tabel blijkt, is er ook een groot volume aan directe buitenlandse investeringen afkomstig uit dezelfde belastingparadijzen. Economen noemen dit 'round-tripping' (rondpompen). Russische kapitalisten 'investeren' in buitenlandse offshore-bestemmingen en investeren op hun beurt vanuit deze bestemmingen in Rusland.

Round-tripping leidt er dus toe dat de Russische directe buitenlandse investeringen in beide richtingen worden overschat. Een belangrijke reden voor Russische multinationals om in dergelijke offshorebestemmingen te 'investeren' is het minimaliseren van belastingen. [15] Het gevolg is dat een aanzienlijk deel van de 'buitenlandse investeringen' in Rusland in feite Russische investeringen zijn (thuiskomen  onder gunstiger belastingvoorwaarden). Bovendien doen Russische bedrijven vanuit dergelijke offshorecentra ook buitenlandse investeringen in andere landen. [16]

Het is duidelijk dat dergelijke complicaties een schatting van de reële Russische buitenlandse investeringen en buitenlandse investeringen in Rusland bemoeilijken. Kari Liuhto, een Finse hoogleraar die dit probleem in detail heeft bestudeerd, komt tot de conclusie 'dat men de officiële IFDI-voorraad van Rusland waarschijnlijk met 40-50% zou kunnen verminderen, om tot de ware omvang van de IFDI-voorraad van Rusland te komen.' [17]

Het Poetin-regime probeert de hoeveelheid rondgepompt kapitaal te verminderen om de belastinginkomsten van de staat te verhogen. Hoewel het rondpompen nog steeds gebeurt, lijkt het te zijn teruggedrongen. [18]

Het enorme bedrag aan buitenlandse rondgepompte investeringen in Rusland wordt vaak aangehaald als een voorbeeld van de zwakte van het Russische kapitaal en als bewijs van het niet-imperialistische karakter van het land. Maar, zoals ik elders heb uitgelegd, is Rusland niet het enige land waarvan het kapitaal naar financiële offshore-centra vloeit. Nieuw onderzoek bevestigt deze beoordeling ten stelligste.

Eén studie citeert een speciaal rapport over offshore financiering van The Economist en stelt dat 'de wereld 50-60 belastingparadijzen telt, die als thuisbasis dienen voor meer dan 2 miljoen brievenbusbedrijven, samen met duizenden banken, fondsen en verzekeraars. In het rapport wordt geschat dat meer dan 30% van de directe buitenlandse investeringen wereldwijd via belastingparadijzen wordt geboekt.' [19] In een andere, meer recent gepubliceerde studie wordt geschat dat het aandeel van dergelijke 'spookbedrijven' is gestegen tot 40% van alle directe buitenlandse investeringen wereldwijd. [20] Dergelijke 'spookbedrijven' zijn niet alleen een kenmerk van de zwakke economieën van de 'Derde Wereld', maar ook van de imperialistische staten waar het grootste deel van het kapitaal zijn thuisbasis heeft. [21]

​​​​​​​De multinationale ondernemingen van Rusland

Laten we het nu hebben over de belangrijkste monopolies van Rusland die in het buitenland investeren. Tabel 2 bevat een door de VN-Conferentie voor Handel en Ontwikkeling gepubliceerde lijst met de 15 grootste Russische niet-financiële monopolies, gerangschikt naar hun buitenlandse activa.

Tabel 2. Grootste Russische niet-financiële multinationale ondernemingen naar buitenlandse activa, 2017 [22]

Uit deze tabel kunnen verschillende opmerkelijke feiten worden afgeleid. Ten eerste zien we dat staatsbedrijven een prominente rol spelen, maar dat particuliere monopolies de lijst domineren (9 van de 15). Ten tweede spelen de olie- en gassector en de metaalindustrie een hoofdrol bij de investeringen van Rusland in het buitenland. De Russische monopolies spelen echter een rol in een breed scala van bedrijfssectoren, zoals machinebouw, elektriciteitsopwekking, chemie, levensmiddelenindustrie, telecommunicatie, informatietechnologie, vervoer, bankwezen en media. [23]

​​​​​​​Superuitbuiting door Russische monopolies

Net als andere imperialistische monopolies investeert het Russische kapitaal zowel in imperialistische staten als in semi-koloniale landen. Om bovenvermelde redenen (het rond pompen) is het moeilijk om een nauwkeurig beeld te krijgen van de bestemmingen van Ruslands kapitaalexport.

Het Instituut voor Wereldeconomie en Internationale Betrekkingen (IMEMO) – een van de meest prestigieuze denktanks van Rusland – heeft getracht de belangrijkste bestemmingen van de Russische kapitaaluitvoer vast te stellen. Het kwam tot de volgende conclusie met betrekking tot buitenlandse investeringen in Euraziatische landen buiten het semi-koloniale Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS). 'Eind 2016 waren de belangrijkste bestemmingen in niet-GOS Eurazië Italië, Duitsland, Groot-Brittannië, Turkije, Zwitserland, Irak en Bulgarije. Uit deze databank blijkt dat de Russische DBI-voorraad op Cyprus gering is. Evenzo is de werkelijke Russische DBI-aanwezigheid in Luxemburg, Spanje, Ierland, Letland en Nederland veel kleiner dan officieel geregistreerd.' [24]

Russische monopolies spelen ook een belangrijke rol in de Euraziatische landen, zij het in sommige landen meer dan in andere. Twee Russische economen geven de volgende beoordeling:

In 2014 bedroegen de Russische OFDI aan de Euraziatische Economische Unie (EAEU [een door Rusland gedomineerde oostelijke versie van de Europese Unie]) bijna 15,4 miljard dollar, wat overeenkomt met 4,0 procent van de totale Russische OFDI. Beide cijfers verdubbelden bijna in twee jaar (2012-14) na de oprichting van de douane-unie tussen Rusland, Wit-Rusland en Kazachstan. Dit bescheiden aandeel zou twee keer zo hoog kunnen zijn, als de DBI-omzet van de totale cijfers wordt afgetrokken. ... De rol van de Russische investeringen verschilt per land. Voor Wit-Rusland is Rusland het land van herkomst voor 57 procent van de inkomende DBI, terwijl Cyprus en soortgelijke gebieden verantwoordelijk zijn voor minder dan 15 procent van die voorraad. Ook in Armenië zijn de Russische directe buitenlandse investeringen aanzienlijk (35 procent van de totale inkomende investeringen). Voor Kazachstan is de situatie omgekeerd: De uit Rusland afkomstige DBI maken slechts 2,5% van de totale inkomende voorraad uit. Het aandeel van Nederland is echter meer dan 40 procent. Veel Russische bedrijven zijn in Nederland geregistreerd of hebben daar filialen om in het buitenland zaken te doen. Daarom zou onthulling van de oorspronkelijke herkomst van Nederlandse directe buitenlandse investeringen in Kazachstan het aandeel van Russische directe buitenlandse investeringen kunnen verveelvoudigen. De Russische investeringen in Kirgizië zijn gering, zowel in absolute als in relatieve zin. [25]

Russische multinationals hebben een absolute machtspositie in Oezbekistan: 55,6 procent van alle buitenlandse investeringen is afkomstig uit Rusland, met China als de op één na grootste investeerder (15 procent). [26]

​​​​​​​Imperialistische superuitbuiting via migratie

Als we het hebben over de superuitbuiting door Rusland van de semi-koloniale landen in Eurazië, is het ten slotte van cruciaal belang om ook te wijzen op de rol van migratie. Zoals ik elders heb uiteengezet, is migratie een van de belangrijkste vormen van imperialistische superuitbuiting van koloniale en semi-koloniale landen, omdat het zorgt voor een aanzienlijke waardeoverdracht van de onderdrukte naar het onderdrukkende land. [27]

Imperialistisch Rusland is een van die landen die enorm profiteert van de superuitbuiting van migranten. In juni 2019 waren er officieel 10,13 miljoen buitenlandse burgers in Rusland. [28] De overgrote meerderheid van deze legale migranten (8,59 miljoen, of 85 procent) is afkomstig uit de semi-koloniale GOS-landen in Centraal-Azië en Oost-Europa. (Zie tabel 3)

Tabel 3. Buitenlandse burgers uit GOS-landen die in de Russische Federatie wonen, 2019 [29]

Op een officiële Russische bevolking van 146,7 miljoen (2019), vormen legale migranten 6,9 procent. Bij dit cijfer moet een onbekend aantal migranten worden opgeteld die illegaal in Rusland verblijven. Schattingen van het aantal illegale migranten in Rusland lopen uiteen van 1,5 miljoen tot 15 miljoen. Verscheidene academici gaan uit van 3 à 5 miljoen illegale migranten. [30] Als dit cijfer juist is, kan men ervan uitgaan dat er momenteel ongeveer 13 à 15 miljoen migranten in Rusland wonen (ongeveer 9 à 10 procent van de totale bevolking).

Bij deze legale en illegale migranten komt nog een onbekend aantal migranten uit de binnenlandse kolonies van Rusland. Als oud keizerrijk bestaat een aanzienlijke minderheid van de Russische bevolking (ongeveer 19 procent) uit niet-Russen. Zoals ik in mijn studie uit 2014 al aangaf, zijn deze minderheden nationaal onderdrukte volkeren die meestal onder slechtere economische- en sociale omstandigheden leven dan de meerderheid van de bevolking. Als gevolg daarvan verlaten veel van deze onderdrukte minderheden hun geboorteplaats en verhuizen ze naar grotere steden – in gebieden die worden gedomineerd door de Russische meerderheidsbevolking – in de hoop daar een baan te vinden.

In tabel 4 zien we dat (legale) migranten een aanzienlijk deel uitmaken van de werknemers in belangrijke sectoren van de Russische economie.

Tabel 4. Arbeidsparticipatie van migranten in de Russische Federatie in 2016 (%) [31]

Net als in andere imperialistische landen worden migranten in Rusland superuitgebuit als goedkope arbeidskrachten. Een team van drie Russische hoogleraren berekent dat 'het loon van migranten in de regel ongeveer 70% bedraagt van het loon van Russen.' [32] Ze maken een schatting van de bijdrage van migranten aan de Russische productie: 'Op basis van het feit dat het bbp in 2016 86.044 miljard roebel bedroeg, werd [een] extra 5.592,8 miljard roebel ontvangen als gevolg van het gebruik van buitenlandse arbeidskrachten, wat 6,5 procent van het totale bbp van Rusland is.' [33] Ze citeren ook andere deskundigen die de bijdrage van migranten schatten op 7,56 procent van het bbp van Rusland.

Conclusies

Rusland is een imperialistische mogendheid. Dat blijkt niet alleen uit zijn politieke en militaire kenmerken, maar ook uit zijn economie. Het wordt niet gedomineerd door buitenlandse ondernemingen en is evenmin financieel afhankelijk van buitenlandse imperialistische instellingen. Het is een relatief sterke economie die wordt gedomineerd door binnenlandse monopolies, met een lage buitenlandse schuld en grote deviezenreserves. De monopoliekapitalisten van Rusland – de zogenaamde 'oligarchen' – zijn nauw verbonden met het staatsapparaat, dat een sterke regulerende rol speelt.

De kapitaaluitvoer van Rusland wordt gedomineerd door deze monopolies. Ook hier spelen de staatsbedrijven een belangrijke rol, hoewel de meerderheid van deze monopolies in particuliere handen is. De buitenlandse investeringen van Rusland zijn gericht op zowel imperialistische als semi-koloniale landen. Vanzelfsprekend speelt Rusland een grotere rol in semi-koloniale landen die deel uitmaakten van de USSR. Vandaag de dag zijn verschillende van deze staten lid van de EAEU.

Nu het imperialistische karakter van Rusland is vastgesteld, is het naar mijn mening voor socialisten ontoelaatbaar om de kant van een dergelijke staat te kiezen in een conflict met rivaliserende grote mogendheden. Het steunen van Rusland in een conflict met West-Europese staten, de Verenigde Staten of Japan komt neer op sociaal-imperialisme, dat wil zeggen het dienen van een of meer imperialistische mogendheden, gemaskeerd door socialistische frasen. Socialisten hebben daarentegen een strategie nodig van verzet tegen zowel de grootmachten van het Oosten als die van het Westen.

Noten

1. Zie hierover Michael Pröbsting, 'Great Power Rivalry in the Early Twenty-first Century', New Politics (No. 67, zomer 2019). Zie ook Michael Pröbsting, Anti-Imperialism in the Age of Great Power Rivalry. The Factors Behind the Accelerating Rivalry Between the U.S., China, Russia, EU and Japan (RCIT Books, 2019); dit boek is hier online te lezen of gratis te downloaden.

2. Zie het speciale nummer van Monthly Review: 'New Cold War on China' (juli-augustus 2021). Voor een kritiek op een dergelijke benadering, zie Michael Pröbsting, Servants of Two Masters. Stalinism and the New Cold War Between Imperialist Great Powers in East and West, juli 2021.

3. Voor een marxistische analyse van China's kapitalisme en zijn opkomst als imperialistische macht, zie Michael Pröbsting, 'China's Emergence as an Imperialist Power', New Politics (No. 57, zomer 2014). Zie ook een essay van Michael Pröbsting in de tweede editie van The Palgrave Encyclopedia of Imperialism and Anti-Imperialism, Immanuel Ness en Zak Cope, eds. (Palgrave Macmillan, 2020); andere werken over dit onderwerp zijn te raadplegen op deze subpagina.

4. Zie hierover verscheidene artikelen van Michael Pröbsting: Russia and China: Neither Capitalist nor Great Powers?, november 2018; The Catastrophic Failure of the Theory of 'Catastrophism', mei 2018; Lenin’s Theory of Imperialism and the Rise of Russia as a Great Power, augustus 2014; Russia as a Great Imperialist Power. The Formation of Russian Monopoly Capital and Its Empire, maart 2014.

5. Michael Pröbsting, The Peculiar Features of Russian Imperialism. A Study of Russia’s Monopolies, Capital Export and Super-Exploitation in the Light of Marxist Theory, augustus 2021.

6. Ik heb deze historische voorbeelden uitgewerkt in Michael Pröbsting, Anti-Imperialism in the Age of Great Power Rivalry, 94-102.

7. V.I. Lenin, 'Imperialism and the Split in Socialism' (1916), in Lenin Collected Works, Vol. 23, 116.

8. Zie hierover Stockholm International Peace Research Institute, 'Armaments, Disarmament, and International Security, Summary', in SIPRI Yearbook 2021, 15-17.

9. Andrea Murphy, Eliza Haverstock, Antoine Gara, Chris Helman en Nathan Vardi, 'How the World's Biggest Public Companies Endured the Pandemic', Forbes, 13 mei 2021.

10. Veronika Chernova, Sergey U. Chernikov, Alexander Zobov en Ekaterina Degtereva, 'TNCs in Russia: Challenges and Opportunities', in Bruno S. Sergi, ed., Exploring the Future of Russia's Economy and Markets: Towards Sustainable Economic Development (Bingley, UK: Emerald Publishing, 2019), 188.

11. Victor Gorshkov, 'Fundamentals and Recent Trends in Russian Banking', in Steven Rosefielde (d), Putin’s Russia: Economy, Defence and Foreign Policy (Singapore: World Scientific Publishing, 2021), 81.

12. Anders Åslund en Maria Snegovaya, 'The Impact of Western Sanctions on Russia and How They Can Be Made Even More Effective', The Atlantic Council, mei 2021, 10, 18; zie ook Anders Åslund, 'The Russian Economy in Health, Oil, and Economic Crisis', 27 mei 27 2020.

13. Gabriel Di Bella, Oksana Dynnikova, Slavi Slavov, 'The Russian State's Size and Its Footprint: Have They Increased?' IMF Working Paper WP/19/53, 2 maart 2019, 13; zie ook Congressional Research Service, Russia: Domestic Politics and Economy, 9 sept. 2020, 29-30; Alexander Abramov, Alexander Radygin, Maria Chernova, 'State-Owned Enterprises in the Russian Market: Ownership Structure and Their Role in the Economy', Russian Journal of Economics (nr. 3, 2017), 1-23.

14. Csaba Weiner, 'Russian Multinational Direct Investment in East Central European Countries', in Ágnes Szunomár, ed., Emerging-Market Multinational Enterprises in East Central Europe (Londen: Palgrave Macmillan, 2020), 159.

15. Weiner, 184-85.

16. Maria Kotova, Russia's 2021 Trade and Investment Turn to Asia (St. Petersburg, Rusland: Dezan Shira & Associates, 2021).

17. Kari Liuhto, 'Does Ownership Matter in an OFDI Decision of a Russian Firm? The Case of Russia's Ten Largest Investors Abroad', in Kari Liuhto, Sergei Sutyrin, and Jean-Marc F. Blanchard, eds., The Russian Economy and Foreign Direct Investment (Routledge, 2017), 248-49.

18. Wereldbank, 'Russia's Economy Loses Momentum Amidst COVID-19 Resurgence; Awaits Relief from Vaccine', Russia Economic Report #42, dec. 2019, 27; zie ook Maria Kotova.

19. Daniel Haberly en Dariusz Wójcik, 'Tax Havens and the Production of Offshore FDI: an Empirical Analysis', Journal of Economic Geography (No. 15, 2015), 75.

20. Kasper Brandt, Illicit Financial Flows and the Global South. A Review of Methods and Evidence (WIDER Working Paper 2020/169, dec. 2020), 10.

21. Haberly en Wójcik, 78.

22. UNCTAD, World Investment Report 2019, 59.

23. Kari T. Liuhto en Saara S. Majuri, 'Outward Foreign Direct Investment from Russia: A Literature Review', Journal of East-West Business (nr. 20, 2014), 201.

24. Weiner, 161.

25. Elena Efimova en Vladimir Sherov-Ignatev, Russian Foreign Direct Investments in the Eurasian Economic Union (Londen: Taylor and Francis, 2016), 160-161.

26. Efimova en Sjerov-Ignatev, 19, 22.

27. Voor mijn theoretische analyse van de verschillende vormen van imperialistische superuitbuiting, zie hoofdstuk VI in Michael Pröbsting, The Great Robbery of the South. Continuity and Changes in the Super-Exploitation of the Semi-Colonial World by Monopoly Capital. Consequences for the Marxist Theory of Imperialism (Wenen: RCIT Books, 2013).

28. Wikipedia, 'Immigration to Russia'.

29. N. Mkrtchyan, Y. Florinskaya: 'Migration Growth: Abnormal Indices', in Monitoring of the Economic Situation In Russia, Trends and Challenges of Socio-Economic Development, No. 12 (95), juli 2019, p.17 (in het Russisch).

30. Yelena B. Yakovleva, Nataliya P. Kuznetsova en Oleg A. Drozdov, 'External Labor Migration in the Context of Marketing Research Evidence from Russia', Innovative Marketing (15(1), 2019), 35.

31. Yakovleva, Kuznetsova en Drozdov, 34.

32. Yakovleva, Kuznetsova en Drozdov, 33.

33. Jakovleva, Kuznetsova en Drozdov, 35.

Dit artikel stond op New Politics. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.