Hoe mannen aan de macht kwamen

In een gedurfd en radicaal boek gaat de bekroonde journaliste Angela Saini op zoek naar de wortels van genderonderdrukking. Hoe is mannelijke dominantie ingebed geraakt in samenlevingen en hoe heeft het zich verspreid over de hele wereld van de prehistorie tot het heden? 

Veel vragen

The Patriarchs. How men came to rule is een intrigerende titelkeuze. Geeft die titel aan dat ‘hét patriarchaat’ te veel een enkel uniek en autonoom systeem suggereert? Onder feministen is dat zeker een discussiepunt. Maar suggereert ‘The Patriarchs’ dan weer niet te veel een mannenbende?

Of moeten we het niet té ver zoeken en is het gewoon een titel die de aandacht trekt. Goed! Want Angela Saini snijdt alle vragen aan die je over het patriarchaat of de patriarchs wilde weten.

Hoe komt het dat onderdrukkende patriarchale regels en gewoonten voorgesteld en aanvaard worden als natuurlijk? Waarom is komaf maken met die regels zo moeilijk? Helpt de zoektocht naar de oorsprong van ‘hét patriarchaat’ daarbij?

Waarom ontstond de obsessie met die oorsprong in de westerse wereld? Is er wel één enkele oorsprong van ‘hét patriarchaat’, één moment in een ver verleden van dé ganse mensheid?

Maar wat dan met het bestaan van hedendaagse matrilineaire gemeenschappen? Kunnen we het niet beter hebben over de eerste bewijzen van mannelijke dominantie? Wordt het denken over ‘hét patriarchaat’ niet eenzijdig gekleurd door de strakke heteronormatieve genderrollen in de westerse kapitalistische wereld?

En blijven ervaringen van door kolonialisme en imperialisme onderdrukte volkeren aan wie die westerse gendernormen opgedrongen zijn buiten beeld? Hoe is het gesteld met de strijd tegen een patriarchale orde en waarom lukte de afschaffing van die orde niet tot op vandaag?

Saini gaat te rade bij een indrukwekkende waaier van (feministische) ethologen, antropologen, sociologen, historici, archeologen, genetici en activisten. Ze leest hun werk. Ze heeft gesprekken met hen. Ze stelt kritische vragen. Ze ziet onverwachte verbanden. En ze verwerkt het allemaal tot een zeer lezenswaard boek.

De lezer zal wellicht al eens de draad verliezen, maar wat Saini te vertellen heeft is verrassend, confronterend, vatbaar voor discussie en vooral interessant en spannend!

Oorsprong

Bij de zoektocht naar de oorsprong van het patriarchaat (en vrouwenonderdrukking) was ‘de grootste uitdaging om de massa aannames waarin dit thema verzandt te ontwarren, aannames die, vermomd als objectieve kennis, vaak speculatie bleken te zijn’ schrijft Saini.

Die zoektocht begint in de 19de eeuw in de westerse wereld. Die werd, aldus Saini, geconfronteerd met een beschamende vraag: hoe kon een zich superieur wanende verlichte cultuur vrouwen herleiden tot de status van ‘gedomesticeerde huisvrouw’ terwijl in primitief geachte matrilineaire[1] egalitaire gemeenschappen, zoals bijvoorbeeld de Haudenosaunee,[2] vrouwen veel vrijer waren?

Het antwoord was dat die primitieve gemeenschappen relieken zouden zijn uit een ver verleden van de mensheid. Hun belang was vooral dat ze aantoonden dat het patriarchaat niet altijd had bestaan.

‘Zo werd de kwestie van de oorsprong van het patriarchaat een van de belangrijkste van die tijd. Invloedrijke denkers overal in de westerse wereld wijdden er aandacht aan – van de Engelse naturalist Charles Darwin en de Duitse politieke denker Friedrich Engels, tot vooraanstaande Amerikaanse vrouwenrechten activisten’.

De hypothese van het bestaan van een primitief oermatriarchaat[3] zag het licht. Deze hypothese ‘leefde tientallen jaren voort in de westerse feministische en socialistische literatuur in het vooruitzicht van soliedere historische bewijzen’ aldus Saini.

Hiermee doet Saini geen recht aan de vele marxistische feministen, die die hypothese allang hadden afgeschreven, en die voortwerkten op die andere idee van Engels, waarnaar Saini niet verwijst, namelijk dat de oorsprong van (gender) ongelijkheid en onderdrukking te zoeken is in de productie en reproductieverhoudingen tussen de mensen, met andere woorden in de werkelijke levensomstandigheden van mensen.

Hoe inspirerend de Amerikaanse matrilineaire gemeenschappen ook waren, ze bleven in de ogen van het Westen primitief en moesten ofwel assimileren en afstand doen van hun cultuur ofwel onder de voet gelopen worden. Ook de westerse feministen van toen dachten er zo over.

Het is het eerste voorbeeld van hoe ‘hoe uiteindelijk bepaalde vrouwenrechten en vrijheden opgeofferd werden voor de rechten van anderen’, aldus Saini.

Vele westerse feministen hebben daar intussen een patent op, vanuit dezelfde culturele superioriteitswaan, die ervan uitgaat dat wat goed is voor hen, goed is voor alle vrouwen, zelfs als het opgelegd wordt met imperialistisch geweld.

‘Als Westerse feministen echt begaan waren met de noden van vrouwen, zouden ze dan de militaire agressie van de VS tegen Afghanistan verdedigd hebben in de naam van gendergelijkheid en vrouwenbevrijding, zoals sommigen deden?’

Volgens Saini heeft die arme Engels nog iets op zijn geweten. Zijn formule ‘de wereldhistorische nederlaag van het vrouwelijk geslacht’ heeft volgens haar jarenlang bepaald hoe over het patriarchaat en genderverhoudingen werd gedacht, namelijk etnocentrisch geïnspireerd op het westerse patriarchaat.

Zo kon het gebeuren dat sommigen in de spectaculaire archeologische vondsten in Çatalhoyuk, een 9000 jaar oude neolithische nederzetting, de bewijzen zagen van het bestaan van het matriarchaat en de plotse gewelddadige overgang ervan in het patriarchaat. Wetenschappers sloegen aan het speculeren, werden weerlegd door anderen en dan weer herbevestigd.

In hun kielzog sloeg de feministische verbeelding op hol. Saini vertelt het als een detective verhaal, waarin ‘niets beantwoordde aan de verwachte regels’. Wat men uit het onderzoek in Çatalhoyuk wél kan concluderen is interessant genoeg om geen speculaties nodig te hebben.

Çatalhoyuk was aantoonbaar egalitair en gender lijkt er niet van betekenis geweest te zijn. De nederzetting kreeg te maken met patriarchale invloeden, die zich verspreidden over Europa en delen van Azië. Waarschijnlijk gebeurde dat op vele manieren, waarbij zeker is dat dit gepaard ging met het ontstaan van klassenongelijkheid en vrouwenonderdrukking, staten en tot slaaf maken van mensen.

In het bijzonder is de Atheense variant van patriarchaat, die ‘democratie’ combineert met verregaande vrouwenonderdrukking en het tot slaaf maken van mensen, de inspiratiebron voor de constructie van de westerse patriarchale ideologie in de19de eeuw. Die ideologie was de perfecte rechtvaardiging van de toen geldende klassenongelijkheid, vrouwenonderdrukking en de gewelddadige onderwerping van andere (matrilineaire) gemeenschappen door kolonisatie.

‘Matrilineariteit is in recente antropologische literatuur beschreven als een paradox, een inherent onstabiele toestand’, schrijft Saini, waarbij onderverstaan is dat de overgang naar een patriarchale norm in wezen onvermijdelijk is. De rol van westerse kolonisatie en bekering in het opdringen van de westerse gezins- en genderopvattingen blijft bij zo’n uitspraken buiten beeld.

Hoe kan men van instabiel en paradox spreken als er nog altijd zoveel matrilineaire gemeenschappen bestaan in Noord en Zuid Amerika, in centraal Afrika en in Azië en als matrilineaire tradities een bron van taai verzet zijn tegen een oprukkend patriarchaat, zoals in Kerala in India, waar matrilineariteit pas in 1976 officieel werd afgeschaft?

Van sommige matrilineaire gemeenschappen is bewezen dat ze duizenden jaren oud zijn. In hun midden is het goed toeven. ‘Een levensveranderende ervaring’ citeert Saini Coo Waihong. In het universum van alternatieve werelden zijn er de gefantaseerde (…), maar geen enkele is zo radicaal als de écht bestaande’ besluit Saini.

Sovjet-Unie

Van alternatieven gesproken, Saini wijdt een volledig hoofdstuk aan de poging van de Sovjet-Unie om een klassenloze egalitaire samenleving op te bouwen na de revolutie. ‘Het patriarchaat had verpletterd kunnen worden, uiteindelijk werd het slechts gedeukt’ schrijft Saini.

‘Hoe konden socialistische staten bastions worden van rechts religieus conservatisme?’ vraagt ze zich af. Ze wijst op het overleven van patriarchale overtuigingen en praktijken niet alleen bij de machthebbers, maar ook in de samenleving.

Dat is zeker een factor, maar volstaat dat als antwoord? Saini laat een cruciaal gegeven buiten beeld, dat marxistische feministen wel hebben geanalyseerd. Wat Saini ‘socialistische staten’ noemt zijn bureaucratisch verworden staten.

De oorspronkelijke egalitaire maatregelen van de jonge Sovjetrepubliek werden door de stalinistische dictatuur teruggedraaid en de oude patriarchale gezinsideologie – verbod op abortus en eretekens voor de ‘moeders van het vaderland’ inbegrepen – werd ingezet als een van de onderdrukkende machtsmiddelen. Het Sovjet egalitair experiment is met andere woorden vroegtijdig afgebroken.

Wat Saini elders in haar boek schrijft geldt ook hier: ‘Genderonderdrukking valt niet de scheiden van de rest’. ‘Het is een boodschap die nog steeds leeft in feministisch activisme in de 21ste eeuw’ noteert Saini. Ze verwijst daarbij naar het boek van Cinzia Arruzza, Tithi Bhattacharya en Nancy Frazer Feminism for the 99%: A Manifesto, waarin de schrijfsters stellen dat gendergelijkheid niet kan bereikt worden in een racistische imperialistische maatschappij.

Het is een belangrijk discussiepunt in het feminisme, waarop Saini niet echt ingaat.

De rol van cultuur

‘De vraag die ons boven het hoofd hangt in de 21ste eeuw is hoe het patriarchaat erin slaagt te overleven ondanks de weerstand ertegen. Hoe is het mogelijk dat vrouwen zo hard strijden voor verandering, zelfs deelnemen aan revolutionaire strijd voor gelijkheid, en toch hun doel niet bereiken? Wat geeft deze vorm van onderdrukking zoveel kracht?’ stelt Saini.

Ook de pogingen van revolutionaire en verzetsbewegingen in Iran om een radicale maatschappelijke reset te bewerkstelligen liepen spaak. ‘Het patriarchale controlesysteem herstelde zich hoe dan ook’ schrijft Saini.

In de Iraanse revolutie gingen vrouwenrechten op de schop eens Khomeiny zijn macht had gevestigd. Voordien had de Sjah, vriend van het imperialisme, beperkte vrouwenrechten toegekend en de wind uit de zeilen gehaald van een bredere grassroots vrouwenbeweging.

‘Feminisme werd grondig gedemoniseerd, deels door de geestelijken, maar ook omdat het geassocieerd werd met wereldvreemde stedelijke elites en de gehate Westerse imperialisten’ analyseert Saini deze maal wel, op basis van haar lectuur van het werk van historica Janet Afary.

Zo kon het dat de oppositie tegen de Sjah, ook die van feministen, zich rond Khomeiny schaarde, die een eerlijke en cultureel authentieke toekomst voorspiegelde, vrij van buitenlandse uitbuiting, maar die eens aan de macht vrouwenrechten radicaal inperkte in naam van traditie.

‘De greep van de patriarchale macht is te verklaren door hoe diep hij verweven is in zo veel culturen’ schrijft Saini. ‘Wat te doen als we onze culturen willen behouden maar ze tegelijk de bron van onze onderdrukking zijn?’

Behoud van de ‘eigen’ cultuur en terugkeer naar de ‘traditionele’ patriarchale waarden zijn de succesvolle wapens in de handen van machthebbers en leiders van allerlei slag, in het bijzonder de rechts nationalistische en fundamentalistische.

Om het verzet daartegen van een fundering te voorzien binnen de eigen cultuur, gaan feministen als Fatima Mernissi op zoek naar weggemoffelde oude feministische tradities, bijvoorbeeld in de religie, die al te vaak is ingezet in dienst van de patriarchale macht.

Los van de vraag of dit kan volstaan, wijst Saini erop dat er niet zoiets bestaat als onveranderlijke traditionele waarden. Tradities worden voortdurend geherconstrueerd in functie van het verwerven en behouden van de actuele macht. De patriarchen zijn daar beslagen in.

Het is een boeiend hoofdstuk over de complexiteit van hoe samenlevingen evolueren en hoe bijvoorbeeld op het moment dat traditie het symbool van politiek verzet is, de chador dat ook kan worden om later terug het instrument van onderdrukking te worden. ‘Politieke actie van vrouwen loopt niet zuiver volgens gender lijnen.’

Het huwelijk

Aan de onderdrukking van vrouwen in patriarchale huwelijken wijdt Saini een gewaagd cultuur en geschiedenis overspannend hoofdstuk: ‘Vervreemding’. Het is een essay op zich. Waarom onderwerpen vrouwen zich aan zwaar onderdrukkende tradities en helpen ze bij de reproductie ervan door ze op te leggen aan hun dochters?

Volgens Saini heeft het huwelijk in heel verschillende patriarchale culturen en machtssystemen één gemeenschappelijk kenmerk: de contradictorische positie van vrouwen in het huwelijk: onderwerping en isolement aan de ene kant, (een zekere) veiligheid aan de andere kant.

‘Het patriarchale akkoord’ noemt Saini het, een ruil van onderdrukking voor bescherming. Waren huisvrouwen de eerste (seks)slaven, zoals Engels dacht (‘slavin van de lusten van de man’ citeert Saini enigszins uit de context gerukt), en vele feministen na hem.

Was de onderdrukking van vrouwen de eerste vorm van onderdrukking? Of ging de praktijk van het tot slaaf maken van mensen er aan vooraf? ‘Er zijn historische bewijzen dat het gevangen nemen van mensen, in vele verschillende vormen, wereldwijd voorkomt, zowel bij kleine groepen van verzamelaars-jagers als bij enorme rijken, en zowel in Europa, Afrika, Azië en Amerika’ schrijft Saini.

Leidden het tot slaaf maken van mensen en patrilokaliteit[4] tot het instituut van het huwelijk? Immers vooral vrouwen en kinderen konden gemakkelijk geassimileerden worden via een gedwongen patriarchaal huwelijk, zoals gebeurde in de Romeinse tijd. Tussen haakjes Engels (en Marx) verwijzen hier ook naar.

Saini somt een hele waaier aan heel diverse hedendaagse praktijken, tradities, verhalen op, die ongetwijfeld teruggaan tot de praktijk van onderwerping van de bruid. Maar er is ook de onbetaalde huishoudelijke arbeid van vrouwen en de wijdverbreide ideologie van vrouwelijke zelfopoffering en onderdanigheid.

Er is het misbruik van onderbetaalde vrouwen en kinderarbeid. En zijn vrouwenhaat en angst voor vrouwen een overblijfsel van de gedwongen assimilatie van gevangen genomen vrouwen? Boeiend!

Herstel

Haar veelzijdige verkenning van de opvattingen over, de kennis van en de strijd tegen het patriarchaat sluit Saini af met dat wat we vandaag met zekerheid weten. Hét patriarchaat bestaat niet. Er zijn vele varianten van patriarchaat (‘multiple patriarchies’), subtiel verweven in verschillende culturen.

Geïnstitutionaliseerde ongelijkheid, o.a. op basis van gender, gaat samen met het ontstaan van staten. Mensen tot slaaf maken en het patrilokale huwelijk gaan samen. Het kapitalisme is verweven met genderongelijkheid en het imperialisme verspreidde genderongelijkheid wereldwijd.

Religie en traditie worden gemanipuleerd om (gender)ongelijkheid te rechtvaadigen als natuurlijk.

Het is niet om vrolijk van te worden. Tegelijk wijst Saini er op dat het verzet tegen genderongelijkheid (zowel als het er zich naar schikken) zo oud is als de geschiedenis. Samenlevingen zijn voortdurend in beweging. Verandering is mogelijk.

‘Als we ooit de schade, aangericht door eeuwen in de samenleving verankerde patriarchale macht, willen herstellen, kunnen we dat enkel door onze gedeelde menselijkheid te koesteren – dat deel van ons dat tot liefde in staat is, zelfs wanneer er mensen zijn die er op uit zijn te verdelen en te heersen.’

Welke strijd we ook voeren, laat dat onze motivatie zijn voor een écht intersectioneel[5] feminisme.

Angela Saini, The Patriarchs. How Men Came to Rule, Londen, 305 p.

Noten

[1] Matrilineaire afstamming is het systeem van afstammingsbepaling waarbij de dochter of zoon lid wordt van de afstammingsgroep van de moeder. Dit in tegenstelling tot patrilineaire afstamming, waar men lid wordt van de groep van de vader. (nvdr)

[2] De Haudenosaunee of Irokezen vormen een confederatie van vijf en later zes taalkundig en etnisch aan elkaar verwante volken in Noord-Amerika. (nvdr)

[3] Een matriarchaat is een maatschappijvorm waarin vrouwen en vrouwelijke cultuur, op basis van hun moederschap, domineren. (nvdr)

[4] Patrilokaal is een vestigingspatroon waarbij een gehuwde vrouw bij de familie van haar man woont. (nvdr)

[5] Intersectionaliteit gaat ervan uit dat een persoon meervoudige discriminatie kan ervaren op grond van diens sociale identiteit. Je maatschappelijke positie wordt namelijk bepaald door verschillende betekenisgevers, zoals gender, maar ook nationaliteit, ras/etniciteit, klasse, religie, leeftijd, seksualiteit, legale status, enzovoort. Al deze factoren beïnvloeden en versterken elkaar, waardoor unieke ervaringen van discriminatie of privilege ontstaan. (nvdr)

Deze bespreking is overgenomen van De wereld morgen

Soort artikel
Reactie van:

S. de Jonge

vr, 05/26/2023 - 13:39

Het is niet om vrolijk van te worden stelt Ida Dequeecker in deze boekbespreking maar in de Financial Times Online van 24 mei 2023 beschrijft Camilla Bell-Davis de gevolgen voor vrouwen en meisjes van de emigratie van werkloze mannen uit Albanië. Plaats van handeling: Bajram Curri, een bergstreek in Noord-Albanië. Van de 12.310 Albanese migranten, die in 2022 per boot naar het Verenigd Koninkrijk gingen, was de grote meerderheid man en afkomstig uit deze streek. Deze uittocht veranderde het leven van de vrouwen, veelal moeders en dochters, die zij achterlieten.

Onder het communisme waren vrouwen actief op de arbeidsmarkt, maar in de jaren negentig doken de patriarchale normen weer op en werden vrouwen teruggedrongen in de huizen, vooral in de meer afgelegen delen van het land. De achtergebleven vrouwen moeten nu gewoon verder en dit breng nieuwe vrijheden met zich mee. (Onthouden: tegenover elk succesverhaal staan vrouwen die honger lijden, slachtoffer zijn van moderne slavernij of schulden afbetalen voor een zoon die de boot naar Londen nam.)

In het artikel drie voorbeelden: 1. Gerta heeft technische vaardigheden geleerd door de website te beheren en gaat volgend jaar naar de universiteit; 2. Lida, de winkelmanager, werd door haar man aan huis gekluisterd totdat hij vertrok om werk te zoeken in België. Met vier kinderen die ze alleen moest opvoeden, maakte ze sieraden om te verkopen, kreeg ze meer zelfvertrouwen en stopte ze uiteindelijk met het sms'en naar haar man om toestemming te vragen om uit te gaan. Het volgende project van de winkel is het opzetten van een netwerk voor vrouwen die de kost verdienen met het verbouwen of verzamelen van bosbessen, bramen en kastanjes, zelf jam maken, enz.; 3. Naze, 89, met haar dochter en drie kleindochters. Aangezien haar zonen en kleinzonen allemaal in Londen wonen, richt ze haar energie op haar meisjes, en "niet alleen op het vinden van een rijke echtgenoot", zegt ze trots. Moeders die verwachten dat hun zonen vertrekken, richten zich nu meer op de studie van hun dochters. In 2021 was 71% van de universitaire inschrijvingen in Albanië vrouw, tegenover 58% tien jaar eerder.

Zij doen precies wat hun mannen niet lukte en dat geeft te denken.

Reactie toevoegen

Plain text

  • Toegelaten HTML-tags: <a href hreflang> <em> <strong> <cite> <blockquote cite> <code> <ul type> <ol start type> <li> <dl> <dt> <dd>
  • Web- en e-mailadressen worden automatisch naar links omgezet.
  • Regels en alinea's worden automatisch gesplitst.
Uw reactie zal niet meteen verschijnen, deze wordt eerst goedgekeurd door de beheerder.
pagetoptoptop