De Europese Unie lijkt wel degelijk in een stroomversnelling te zitten. De euro is er. De uitbreiding staat voor de deur. Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slovenië, Slowakije en Tsjechië zullen allicht al deelnemen aan de volgende Europese verkiezingen, in 2004. Bulgarije en Roemenië komen later, en ook Turkije staat aan te schuiven.
Om dat allemaal in goede orde te laten verlopen moeten de Europese Verdragen worden aangepast, en misschien komt er wel een heuse Europese Grondwet. Om het terrein voor te bereiden, en één en ander uit te praten, werd in Laken een Conventie opgericht, die gaat werken van maart 2002 tot maart 2003. Iedereen zal een woordje mee mogen spreken: de sociale partners, de civiele samenleving,… Een nieuwe Europese Top rondt het proces tenslotte af.
Ziedaar het beloofde vervolg van het succesverhaal. De werkelijkheid ziet er iets anders uit.

Tegenstellingen

In werkelijkheid waren de moeilijkheden en tegenstellingen ook in Laken niet uit de lucht. De uitwerking van een gemeenschappelijk vluchtelingen- en asielbeleid schiet niet op, ondanks de afspraken die eerder werden gemaakt (Tampere). Het veiligheids- en defensiebeleid werd operationeel verklaard, zoals voorzien, maar er blijven vele problemen. Zo raken de lidstaten het niet eens over het satellietproject Galileo, dat de EU voor militaire informatie en communicatie onafhankelijk moet maken van de Verenigde Staten. Het is ook niet duidelijk hoe de Europese bevolking overtuigd gaat worden de factuur te betalen voor een zelfstandig Europees leger. En hoe gaat dit de machtsverhoudingen tussen de lidstaten beïnvloeden? Na 11 september is met andere woorden de rol van de Europese Unie in de wereld en de verhouding met Amerika niet uitgeklaard, en daaraan gekoppeld de verhouding tussen de grote lidstaten in de schoot van de EU.

Repressie en sociale afbraak

Dat wil niet zeggen dat de EU stilstaat, integendeel. Een gans dispositief werd ontwikkeld voor de "strijd tegen het terrorisme": het Europees arrestatiebevel, een gemeenschappelijke definitie van strafbare terroristische activiteiten, samenwerking tussen de gespecialiseerde diensten,… Europese magistraten (Eurojust), een Europese politie (Europol), een Europees officier van justitie (nog in onderzoek),… Al wie het "Europees succes" betwist of zich verzet tegen "Europa als het continent van de humane waarden, de Magna Charta, de Bill of Rights, de Franse revolutie, de val van de Muur van Berlijn", is verwittigd.
Ook de sociale afbraak gaat onverdroten verder. Ondanks de dreigende recessie wordt het Stabiliteits- en groeipact (de "normen van Maastricht") onverminderd gehandhaafd. Begrotingstekorten om de vraag te herlanceren blijven verboden. Het monetair beleid blijft eenzijdig gericht op de bestrijding van de inflatie. Op de Top van Laken werd overeenstemming bereikt over de liberalisering van de postdiensten en de telecommunicatie. Het begrip openbare dienst wordt gebannen, en vervangen door "diensten van algemeen belang" (die kunnen ook door privé-bedrijven worden waargenomen), waarvoor staatssteun mogelijk zou worden wegens "het belang voor het concurrentievermogen op communautair niveau". De inspanningen voor een "structurele hervorming van de arbeidsmarkt" worden verder gezet (gedwongen tewerkstelling van werklozen in precaire jobs, verhoging van de pensioenleeftijd,…).
Deze vooruitgang in het opzetten van Europese repressiemiddelen en in de antisociale politiek steunt op de brede consensus om de Europese Unie uit te bouwen tot een op neoliberale leest geschoeide economische grootmacht.

Meningsverschillen

Maar zoals gezegd blijven er heel wat meningsverschillen over het Europees project. Welke plaats naast de VS? Kan Europa het zich permitteren in een onstabiele wereld een autonome militaire macht te ontwikkelen, of is het toch maar beter te schuilen onder de veilige paraplu van Uncle Sam (en daar dan ook de prijs voor te betalen)? En hoe de tegenstellingen in de schoot van de Europese Unie zelf onder controle houden? Welke vormen van supranationaliteit? Wat te doen met het verlies aan legitimiteit dat de Unie lijdt ten gevolge van haar antisociale politiek? Hoe de tegenstellingen tussen de lidstaten binnen de perken houden?
Daarover gaat het in de komende jaren echt gaan. De discussie reikt dus veel verder dan een aanpassing van de instellingen aan de uitbreiding van het aantal lidstaten. De gevolgen van de uitbreiding zijn maar een onderdeel van een veel bredere discussie over de toekomst van Europa.

Te belangrijk

Deze discussie is natuurlijk te belangrijk om in de Conventie plaats te hebben. De Conventie moet enkel dienen om aan het debat een schijn van democratische legitimiteit te geven. De lidstaten hebben verkregen dat de Conventie reeds in maart 2003 haar werkzaamheden afrondt, zodat ze zelf nog ruim de tijd om de echte beslissingen te nemen, vóór in 2004 de Intergouvernementele Conferentie bijeenkomt . Toch leert de opzet van de Conventie ons iets over de democratie in Europa. Laten we niet vergeten dat er misschien een Europese Grondwet gaat uit de bus komen. In de burgerlijke parlementaire democratie worden traditioneel hoge eisen gesteld voor het uitwerken van een grondwet. In België moet bevoorbeeld elke wijziging van de grondwet voorafgegaan worden door verkiezingen, en enkel die artikels van de grondwet mogen worden gewijzigd die vóór de verkiezingen uitdrukkelijk voor herziening vatbaar werden verklaard.
Zo gaat dat niet in Europa. Er wordt een Conventie samengesteld met allerlei parlementsleden (nationale en Europese), die van hun kiezers helemaal geen mandaat hebben gekregen om een grondwet uit te werken. De Conventie vergadert achter gesloten deuren. Daarnaast wordt een Forum opgericht, waarin de 'civiele samenleving' het woord krijgt: de sociale partners, het bedrijfsleven, niet-gouvernementele organisaties, academische kringen, enz. Zij worden 'gehoord'. Deze methode, waarbij de klassieke parlementaire democratie vervangen wordt door een vorm van verlicht despotisme, met autoritaire leiders die hun eigen 'civiele samenleving' uit de grond stampen, wordt getheoriseerd in het witboek van de Europese Commissie over "Europese governance". De Top van Laken heeft zich over dit witboek officieel "verheugd".
Waarom is het regime niet in staat haar eigen democratische normen te respecteren? Omdat het weet dat haar project een antisociaal, en dus onpopulair project is. In Nice nam de Europese Raad vorig jaar de tekst aan van het Handvest van de Grondrechten. Dit Handvest werd voorbereid door een andere Conventie, die model heeft gestaan voor de Conventie die in Laken werd opgericht. In het Handvest van de Grondrechten ontbreken elementaire sociale rechten, zoals het recht op een baan, op een minimum inkomen en op huisvesting. Deze rechten werden door de (vorige) Conventie uitdrukkelijk, na een debat, uit het Handvest van de Grondrechten geweerd. Dit Handvest zou nu de preambule worden van de Europese grondwet…
Sociale achteruitgang en afbraak van de democratie gaan dus hand in hand.

Kruispunt

Hoe dan ook, in Laken deden de Europese regeringsleiders niet veel meer dan het officieel startschot geven voor de discussie. Dat Guy Verhofstadt beretrots is dat hij de trekker van dit neppistool mocht overhalen is hem gegund. De Conventie is voor een goed deel fake. De discussie zal elders plaatshebben.
Toch hebben de lidstaten zichzelf door het mechanisme van de Conventie een dwingende timing opgelegd. Op 1 maart 2002 gaat de Conventie van start, en één jaar later moet zij een rapport afleveren (maart 2003). In diezelfde periode worden de toetredingsverdragen met de nieuwe lidstaten opgesteld. In 2004 volgen er Europese verkiezingen. Belangrijker is dat in 2004 een nieuwe Intergouvernementele Conferentie bijeenkomt, waar de beslissingen over de toekomst van Europa zullen genomen worden.