Grossman sleept je mee naar de gebeurtenissen aan het front, maar ook naar die in de beide achterlanden, tot in de Duitse gaskamers en Russische strafkampen toe. De belevenissen van gewone lieden, maar ook van de leiders, in de loopgraven, in de woonkazernes en kampen, hun emoties en gedachten worden treffend beschreven. Het boek bevat een ongekende rijkdom aan beschouwingen. En zelden zal de ziel van het alledaagse stalinisme zo zuiver zijn blootgelegd.
Een gearresteerd boek
Vasili Grossman werd geboren in 1905 in de Oekraïne. Na een korte periode te hebben gewerkt als scheikundig ingenieur, maakte hij in 1934 zijn debuut als ‘ingenieur van de ziel’, als socialistisch-realistisch schrijver dus. Met tegenzin, maar om te overleven, steunde hij de stalinistische zuiveringen van 1937. Grossman ondertekende oproepen om ‘trotskisten en andere volksvijanden’ ter dood te brengen. In 1941 werd hij oorlogscorrespondent voor het legerblad De Rode Ster. Hij was ooggetuige bij de Slag om Moskou, bij de Slag om Stalingrad en bij de Slag om Berlijn. Zijn verslag van wat hij aantrof bij de bevrijding van het Duitse vernietigingskamp Treblinka werd door het Tribunaal van Neurenberg gebruikt als bewijslast voor de Holocaust. Na de oorlog werkte hij vooral aan zijn levenswerk Leven & Lot. In 1960 was het klaar, maar het ging niet naar de drukker. De Russische geheime dienst KGB ‘arresteerde’ het boek. Zelfs het typelint van de schrijfmachine van Grossman werd in beslag genomen. De ideoloog van de toen nog heersende Communistische Partij, Soeslov, noemde het boek een ‘vijandige atoombom’. Twee exemplaren ontsnapten echter aan de censuur. Bij een vriend hing het 20 jaar in een boodschappennetje aan de kapstok en bij een vriendin werd het verstopt achter de opstaande rand van haar linnenkast. Grossman deed in een brief nog een hartstochtelijk beroep op Chroetsjov om zijn boek ‘de vrijheid te geven’. Tevergeefs. Zo werd het boek pas in 1980, zestien jaar na zijn dood, voor het eerst en in het westen uitgegeven. Acht jaar later, tijdens de glasnost van Gorbatsjov en nog voor de val van de muur, werd de eerste druk in Rusland gepubliceerd. In 1989 tenslotte verscheen daar eveneens postuum Alles Stroomt, een novelle waarin Grossman definitief afrekent met het stalinisme en ook afstand neemt van het bolsjewisme. Grossman stierf in 1964 in Moskou als een verbitterd mens.
Ooggetuige
In Leven & Lot laat Vasili Grossman de lezer de Slag om Stalingrad meebeleven. Je voelt de kou van die barre winter van 1942-43, je ziet de met sneeuw bedekte ruïnes van de kapotgeschoten gebouwen waar de vijand loert, je hoort de kogels fluiten en je ruikt de kruitdamp en de stank van je ongewassen kameraden. Grossman biedt meer. Je volgt de gesprekken van gewone soldaten en officieren, de Sovjetrussische én de Duitse. En hij voert je mee naar wat zich afspeelt in hun harten en hoofden. Daarbij beperkt hij zich niet tot het front aan de Wolga. We volgen ook het leven en het lot van mensen op grote afstand van Stalingrad, zowel van Russen als van Duitsers. En van Russen in Duitsland. Hartverscheurend is het relaas van een joodse Russin die in een gaskamer eindigt – je bent bij haar tot en met haar laatste seconde. Grossman kon dit soort verhalen vertellen omdat hij er ontzettend dichtbij was geweest, met overlevenden van de vernietigingskampen had gesproken, maar ook met hun beulen en de knechten daarvan. En Grossman kon schrijven. De geweldige kracht van dit boek stoelt op die combinatie van authenticiteit en literair vermogen. Grossman was erbij en hij was een begenadigd verteller. Hij had oog voor detail en voor grote lijnen, hij plaatst kleinmenselijke aangelegenheden – angst, verlangen, jaloezie, liefde – in het grote wereldgebeuren – oorlog, fascisme, stalinisme. Hij geeft zich daarbij ook over aan tal van beschouwingen. Bijvoorbeeld over de tijdsbeleving van een frontsoldaat, die hij vergelijkt met die van een verliefd meisje op een oudjaarsbal en met die van een gevangene die 25 jaar moet opknappen. Hij wijdt soms plotseling uit over Tjechov, over vriendschap, over het christendom, over genialiteit. Regelmatig keert het thema vrijheid en vrijheidsdrang in zijn werk terug. Vrijheid is voor Grossman het allerbelangrijkste dat er bestaat. Leven & Lot gaat daarom vooral over wat oorlog, fascisme en stalinisme met die vrijheid van mensen doen. Wat ze met mensen doen. Dat is niet altijd eenduidig. Zo wordt in zijn boek de grootste vrijheid beleefd door een groepje Russische soldaten die in Stalingrad een volstrekt kansloze vooruit geschoven post verdedigen en daar hun leven en dus hun vrijheid verliezen. De uiteindelijke overwinning van de Russen bij Stalingrad begroet hij als een zege op een abject, onderdrukkend en moorddadig systeem, het fascisme. Maar hij kenschetst deze tegelijkertijd als het begin van het verlies aan vrijheid voor miljoenen die achter het ijzeren gordijn zouden belanden. Grossman haat het fascisme en walgt van het stalinisme.
Een gewrochte ziel
Als direct betrokkene weet Grossman waarover hij het heeft. Hij zet bijvoorbeeld het fenomeen van de ‘politiek commissaris’ treffend neer. Was deze ooit bedoeld om niet-communisten ‘bij te sturen’ en het volk politiek op te voeden, in 1942 vormen de politiek commissarissen inmiddels een godvergeten priesterkaste. Met rode preken, psalmen en gezangen houden ze de arbeiders en boeren dom en gehoorzaam. Ze verklikken elke afwijkeling bij hún god, Stalin. Grossman schetst de sfeer van het stalinistische tijdperk zeer indringend. De ziel ervan, het geheel aan overtuigingen en gedragingen, kent volgens hem twee elementen. De buitenkant staat bol van de idealen en het streven naar een betere wereld. Maar van binnen is het één en al bureaucratie, onoprechtheid, angst, dwang en wreedheid. Een gewrocht. Alles is ondergeschikt aan de staat met Stalin aan het hoofd. Elk beetje vrijheid wordt opgeofferd aan een abstracte, toekomstige totale vrijheid. Dat beroep op het toekomstideaal leidt overigens tot waanzinnige taferelen. Grossman verhaalt van een wegens verraad aangeklaagde communist die onschuldig is maar zelf vraagt om vervolging, aangezien hij het gelijk van ‘de partij’ niet in diskrediet wil brengen. Hij vraagt vijf jaar en krijgt er tien. Eenmaal in Siberië stelt hij de kampcommandant voor om een communistische partij-cel van dwangarbeiders op te richten. Tsja.*
Uitstekend verzorgd
Is er kritiek mogelijk op Leven & Lot? Zeker. Grossman is in de passages waar hij in de huid kruipt van de Duitsers, minder overtuigend dan wanneer hij zich inleeft in de Russen. Maar dat laatste doet hij dan ook wel erg goed. En soms gaat het je als lezer van deze 887 pagina’s duizelen van de plaatsen en namen waartussen heen en weer wordt gesprongen. Vooral van het in de Russische literatuur gebruikelijke gehannes met namen raakt een mens bij tijd en wijle gestoord: ingewikkelde voor- en achternamen, afkortingen daarvan, bijnamen, koosnaampjes; één persoon kan wel in vier smaken worden opgediend. En er zitten in Leven & Lot maar liefst 237 personages.
Gelukkig is dit boek uitstekend verzorgd. Achterin het boek zit een personenoverzicht per plaats van handeling. Dat helpt. Verder tref je 363 verklarende noten aan. Voor wie bang is letterlijk de weg kwijt te raken zitten er drie kaartjes bij. De brief die Grossman in 1961 schrijft aan Chroetsjov en waarin hij vraagt om ‘vrijlating’ van zijn boek is integraal opgenomen. Pikant leesvoer! En tenslotte heeft de voortreffelijke vertaalster Sjoukje Slofstra ook nog een even voortreffelijke mini-biografie van Vasili Grossman opgenomen.Al met al is Leven & Lot voor wie iets meer wil weten van wat oorlog, fascisme en stalinisme voor mensen halverwege de vorige eeuw hebben betekend, een absolute must. V

Leven & Lot – Vasili Grossman. Amsterdam 2008. Prijs € 40,-.
Alles Stroomt – Vasili Grossman. Breda 2009. Prijs € 20,-.

In de novelle Alles Stroomt gaat Grossman aan de hand van het levensverhaal van een politiek gevangene dieper in op de stalinistische terreur en op de mechanismen die deze mogelijk maakten.