Na de dood van Bin Laden duurde het niet lang voordat theorieën opdoken over de ‘waarheid’ achter de aanslag op de Al Qaida leider: een versie is dat hij al lang dood zou zijn geweest en alles in scène was gezet om Obama’s populariteit op te vijzelen. Waar komt de populariteit van dit soort gedachtespinsels vandaan?

In 2007 verscheen op internet de film Zeitgeist, the greatest story ever told. Volgens die film creëerde het ‘politieke establishment’ uit heidense mythen het christelijke geloof als een instrument om mensen te controleren. Op die manier zou het Vaticaan Europa eeuwenlang in een ‘politieke wurggreep’ gehouden hebben en zelfs verantwoordelijk zijn voor het begin van de Middeleeuwen. Dit motief van verborgen machthebbers keerde terug in de twee volgende delen; deel twee suggereerde dat de aanslagen van 11 September een inside job waren – de Amerikaanse overheid wist ervan of organiseerde ze zelf. Deel drie pretendeerde een geschiedenis van het bankwezen te zijn. Instemmend werd een Amerikaanse politicus van begin twintigste eeuw ten tonele gevoerd om te verklaren dat ‘internationale bankiers’ een ‘superstaat’ gecreëerd hebben en pogen om ‘de wereld te onderwerpen om hun eigen gemak te dienen’. Bij mensen die bekend zijn met antisemitisme gaan hier alarmbellen rinkelen: het idee van een internationale samenzwering van bankiers is een klassiek antisemitisch motief. En inderdaad, de politicus in kwestie, Louis McFadden, was overtuigd antisemiet.

Met de opkomst van internet en sociale media zijn informatie en communicatiemiddelen veel breder toegankelijk geworden: een positieve ontwikkeling, kijk bijvoorbeeld naar de rol van sociale media in de Arabische revoluties. Maar de uitbreiding van wereldwijde communicatie en informatieoverdracht maakt het ook makkelijker allerlei obscurantistische ideeën te verspreiden, iedereen kan zich voordoen als een ‘expert’. Samenzweringstheorieën die ontwikkelingen op wereldschaal verklaren als het werk van een verborgen elite krijgen zo hun kans. In dit wereldbeeld is, om de titel van een andere Zeitgeist film aan te halen, ‘the whole world a stage’: we kijken naar een show op de bühne, maar daarachter zitten de ‘echte’ machthebbers, mensen die al decennia- of eeuwenlang de loop van de geschiedenis bepalen. De populariteit van dit soort samenzweringstheorieën zal voor internetgebruikers niet als een verrassing komen. Het nieuwste deel van de Zeitgeist films was in januari in verschillende Nederlandse filmhuizen te zien en op Youtube zijn de films honderdduizenden keren bekeken. Ook in linkse kringen kom je mensen tegen die positief zijn over Zeitgeist of een gewillig oor hebben voor verhalen dat 9/11 een opzetje was.

Samenzweringstheorieën zijn geen nieuw verschijnsel. Het idee dat een geheime elite op cynische wijze de samenleving manipuleert is al eeuwenoud. Volgens Voltaire vonden priesters van de Katholieke kerk ook dat ze onzin verkochten en dat ze hun volgelingen bedrogen – hun enige motivatie zou, heel bewust, het eigenbelang zijn geweest. Het moderne antisemitisme dat in het Europa van de negentiende eeuw opkwam leverde een groot aantal motieven van moderne samenzweringstheorieën: bijvoorbeeld de tegenstelling tussen ‘goede’ en ‘slechte’ kapitalisten (bankiers) en een geheim streven naar een wereldwijde superstaat. Het zijn motieven die nu, soms onbewust, gerecycled worden. In het interbellum wonnen antisemitische ideeën een massapubliek en op het hoogtepunt van de Koude Oorlog in de vroege jaren vijftig meende Amerikaans rechts overal de agenten van een Communistisch complot te zien.

Samenzweringen links en rechts

Volgens het in kringen van samenzweringsdenkers populaire adagium dat de tegenstelling links – rechts niet van belang is, vinden hun theorieën gehoor over het hele spectrum. Zeitgeist presenteert zich eerder als progressief en bereikt ook mensen die zichzelf als links zien. Maar de meest talrijke samenzweringsdenkers op het moment zijn die van populistisch rechts: de Amerikaanse Tea Partiers die beweren dat Obama stiekem moslim is, Wilders die Europa ziet als het slachtoffer van een complot van moslims en de ‘linkse elite’ om het continent over te nemen. Kort voor de moord op president Kennedy in 1964 noemde de historicus Richard Hofstadter in een essay over de ‘paranoïde stijl in de Amerikaanse politiek’ een paar kenmerken van het samenzweringsdenken: de angst dat de nationale veiligheid ondermijnd wordt door externe en interne plots, het aanwijzen van buitenlanders en intellectuelen als de vijand en bovenal, woede over dat deze vijanden ‘het land hebben overgenomen’. Het is een beschrijving die bij zowel het denken van de Communisten-jagende senator McCarthy als dat van Geert Wilders past.

De populariteit van samenzweringsdenken ligt in het alomvattende karakter ervan, het biedt een verklaring voor gebeurtenissen die we anders niet zouden kunnen plaatsen. John F. Kennedy werd niet vermoord door een enkeling – een beangstigend idee over hoe kwetsbaar de samenleving is – maar was het slachtoffer van een groots complot. Hetzelfde mechanisme is zichtbaar bij zogenaamde ‘9/11 Truthers’, mensen die denken dat de aanslagen een inside job waren of zogenaamd slechts ‘vragen hebben’ maar deze stellen op zo’n manier dat de conclusie onvermijdelijk is. Op een vreemde manier is het geruststellend om te geloven dat de aanslagen het werk waren van allerlei machtige inlichtingendiensten en een internationaal terroristisch netwerk niet met betrekkelijke eenvoudige middelen op deze schaal dood en vernieling kon zaaien.

Natuurlijk bestaan er samenzweringen, groot en klein. In Nederland hebben we niks gehad dat vergelijkbaar is met COINTELPRO, de FBI operatie om in de jaren zestig met geweld, vervalst bewijsmateriaal en medialeugens radicaal links en de Black Power beweging onschadelijk te maken. Maar we hebben wel een geheime dienst die in de jaren zeventig een eigen maoïstisch partijtje oprichtte en meedeed met Gladio, een geheim programma om na een communistische machtsovername verzet te organiseren maar ook daarvóór al linkse bewegingen saboteerde. In Italië was Gladio bij tenminste één dodelijke bomaanslag die werd toeschreven aan linkse militanten betrokken – een soort ‘9-11 als inside job’ in het klein. In het schaalverschil ligt het verschil. Samenzweringsdenkers zijn indrukwekkende systeembouwers, elke tegenstrijdigheid, alle toevalligheid, wordt gladgestreken – in plaats daarvan komt de onzichtbare hand van ‘hen’. De wereld van de samenzweringsdenker is, om Hofstadter opnieuw aan te halen, veel coherenter dan de werkelijkheid met al zijn rommeligheid en tegenstrijdigheden.

Samenzweringen en de zwakheid van links

De afname van vertrouwen in de gevestigde politiek voedt de bereidheid om te geloven in samenzweringen. De afkalving van ideologieën die poogden de wereld te verklaren maakte ook linkse mensen meer gevoelig voor samenzweringsdenken. ‘Als iets gebeurt, dan is dat omdat iemand het zo wilde’ is vaak de meest spontane reactie op onverwachte gebeurtenissen en samenzweringstheorieën volgen precies dit patroon. Zelfs sommige vormen van wat voor linkse analyse door moet gaan zijn geen alternatief daarvoor maar zelf weinig meer dan samenzweringstheorieën. Alsof Haliburton het Witte Huis geheime instructies geeft om Irak binnen te vallen na een vergadering van aandeelhouders. Een marxistische verklaring waarom de macht in handen blijft liggen van een minderheid is een ingewikkeld verhaal over de eigen logica van kapitaal en concurrentie en hoe ook individuele kapitalisten daaraan onderworpen zijn. Die wedijver voedt bijvoorbeeld nationalisme en racisme die op hun beurt weer functioneren om andere tegenstellingen in stand te houden. Vooral in tijden waarin brede bewegingen die dergelijke analyses verspreiden ontbreken lijken samenzweringstheorieën veel meer voor de hand te liggen.

De logica van samenzweringsdenken is echter zeer elitair en zeker niet links. De samenzweringsdenker meent deel te zijn van een geprivilegieerde gemeenschap, toegang te hebben tot bijzondere kennis, tot de enige, echte waarheid. Gierig met hun privileges zijn ze niet: onvermoeibaar proberen ze anderen het licht te laten zien met websites, fora, boeken, pamfletten, radioshows. Maar wat als het publiek er niks van wil weten? Dan komt de elitaire natuur van samenzweringsdenkers naar boven. Als mensen de theorieën afwijzen, dan is dat niet omdat ze nog niet overtuigd zijn, laat staan dat de theorie gewoon niet klopt. Nee, de tegenstanders zijn zelf deel van de samenzwering – het gangbare oordeel van Truthers over mensen die hun theorieën bekritiseren – of ze zijn gewoon oerdom omdat ze zich afsluiten voor simpele informatie over hoe handeling X tot gebeurtenis Y leidde. Peter Joseph, de man achter Zeitgeist, noemt critici ‘geestesziek’. De gangbare term van samenzweringsdenkers voor ongelovigen is ‘sheeple’, een samentrekking van people en sheep.

Het idee dat sociale ontwikkelingen gecontroleerd worden door een geheime elite klinkt subversief maar is vooral verlammend. Als deze samenzweringen echt zouden bestaan en het de weigering van de massa’s, van de ‘sheeple’, om de ‘de werkelijkheid onder ogen te zien’ is die de samenzweerders beschermt, wat voor nut heeft het dan nog om te proberen onze samenleving te veranderen? Wat werkelijk beangstigend is aan de machtsverhoudingen in onze kapitalistische samenleving is niet de verborgen hand van samenzweerders maar dat niemand er controle over heeft. Kapitaal gehoorzaamt geen andere wetten dan de eigen. Maar dit betekent ook dat de geschiedenis niet voor ons gemaakt wordt door een handjevol samenzweerders maar we er zelf een rol in spelen.