Voor Oekraïne zal het Associatieverdrag met de EU weinig opleveren, zegt emeritus hoogleraar Kees van der Pijl. Zeker niet in de context van oplopende internationale spanningen: ‘In Amerika zijn neoconservatieve groepen die aansturen op regime change in Moskou en daarvoor een grote oorlog in Europa willen riskeren.’

Kees van der Pijl is emeritus hoogleraar Internationale Betrekkingen, aan de Universiteit van Sussex. Hij staat bekend om zijn kritische analyses van het wereldwijde kapitalisme en publiceerde daarover diverse boeken, waaronder recentelijk de trilogie Modes of Foreign Relations and Political Economy (2007, 2010, 2014). Kees van der Pijl is tevens een van de initiatiefnemers van het comité Oorlog is geen Oplossing, dat zich actief uitspreekt tegen het Associatieverdrag met Oekraïne. Wij spraken met hem over de gevaren van dat verdrag: de desastreuze economische gevolgen voor Oekraïne en de oplopende spanningen tussen Rusland en het Westen. 

U heeft zeven andere professoren van verschillende universiteiten in binnen- en buitenland bereid gevonden om lid te worden van een comité dat zich inzet voor een NEE tegen het Associatieverdrag. Hoe is dat initiatief tot stand gekomen?

‘Het is eigenlijk een initiatief van het comité Oorlog is geen oplossing.nl dat in 2012 in Twente is opgericht naar aanleiding van de plaatsing van Nederlandse patriot-raketten in Turkije. We hebben toen een picketline voor het ministerie van Defensie georganiseerd. Dat initiatief is vervolgens uitgegroeid tot een nationaal comité Oorlog is geen Oplossing. Aangezien onze inzet is dat Nederland zich distantieert van de oorlogspolitiek van Amerika en de NAVO, ligt het voor de hand dat wij ons ook uitspreken tegen het Associatieverdrag met Oekraïne. Want dit verdrag voert de spanningen op tussen Rusland en het Westen. Met het oog op het komende referendum hebben wij daarom besloten om een Nee-campagne te gaan voeren en daarvoor subsidie aan te vragen bij de Referendumcommissie. Wij hebben 49 duizend euro aangevraagd, waarmee we een krant, filmpjes en optredens van sprekers kunnen financieren. Zo’n aanvraag moet echter gedaan worden door een stichting die geregistreerd is en een bankrekening heeft. Dat is de reden dat we het Centrum voor Geopolitiek hebben opgericht. Ik stelde toen voor om daar ook een Raad van Advies met een academische uitstraling voor op te zetten, om onze campagne meer gewicht te geven. Dat is de reden waarom we daar een aantal professoren voor gevraagd hebben.’

Je zegt dat het Associatieverdrag met Oekraïne het risico van een oorlog tussen Rusland en het Westen vergroot. Wat is daarvoor de reden?

 ‘Ik vrees inderdaad dat de burgeroorlog in Oekraïne door het Associatieverdrag verder zal escaleren en zal uitmonden in een geweldsspiraal waarin Rusland en de NAVO kunnen worden meegezogen. Een aantal factoren speelt hierin een rol. Ten eerste heeft Rusland al meerdere malen gewaarschuwd het oprukken van de EU en de NAVO tot aan Ruslands grenzen niet verder te zullen tolereren. Begin 2008, tijdens de veiligheidsconferentie in München, heeft Poetin dit in een redevoering expliciet uitgesproken. Bovendien heeft Poetin in het verleden al bewezen dat hij concrete acties niet schuwt om de belangen van Rusland te verdedigen. Het referendum op de Krim en de incorporatie van de Krim in de Russische Federatie waren daar duidelijke voorbeelden van, net als de wapenleveranties van Rusland aan de Oost-Oekraïense rebellen. Maar denk ook aan het militaire conflict tussen Rusland en Georgië in 2008. Toen de westers georiënteerde president van Georgië, Michail Saakasjvili, Zuid-Ossetië wilde heroveren, heeft Poetin meteen keihard teruggeslagen en het Georgische leger in de pan gehakt. Dat conflict maakte duidelijk hoe Poetin daar in stond: dit is de lijn, tot hier en niet verder. En dat was alleen nog maar Georgië. Oekraïne is vele malen belangrijker voor Rusland. Oekraïne kent een aantal moderne industriële bedrijven, vooral in de defensiesector. Het is dan ook naïef om te denken dat Poetin werkeloos gaat toezien hoe Oekraïne in de invloedssfeer van het Westen wordt gebracht.’

Wat zijn dan de belangen van Rusland in Oekraïne? ‘

Oekraïne speelt een zeer belangrijke rol in het militair-industriële complex van Rusland. Cruciale onderdelen van het Russische leger worden in Oekraïne gefabriceerd. Denk bijvoorbeeld aan de Antonov-vliegtuigen, bij Kiev. Maar ook de motoren voor helikopters, voor duikboten, voor marineschepen – die worden allemaal voor Rusland in Oekraïne gemaakt. Het persoonlijke vliegtuig van Poetin is in Oekraïne gemaakt. De Russische SS-18, een zeer grote en zware kruisraket, wordt onderhouden door de Oekraïense Joesjmasj-fabriek. Ook voor gevechtshelikopters, is de Russische krijgsmacht afhankelijk van Oekraïne. Dat zijn allemaal vitale connecties voor Rusland. Als het Associatieverdrag met Oekraïne doorgaat, worden die connecties afgesneden. Dat zou een ramp betekenen voor het Russische leger, omdat er dan snel onderhouds- en andere problemen zullen opduiken, waar Moskou jaren voor nodig zal hebben om ze te boven te komen. Dat proces is nu al gaande. Zo is een paar weken geleden de Antonov-fabriek, waar de grootste vliegtuigen ter wereld worden gebouwd, losgekoppeld van zijn joint-venturepartner in Rusland. Ik denk dat dat alles te maken heeft met pogingen van het Westen en van anti-Russische oligarchen in Oekraïne om het industriële erfgoed van het land in eigen beheer te houden, dus uit de Russische invloedssfeer te trekken. Poetin laat dat zeker niet zonder slag of stoot gebeuren. Niet dat ik denk dat Poetin staat te trappelen om militair in te grijpen in Oekraïne. Rusland wil vooral dat Oekraïne niet verder wegzinkt in de misère, want dat raakt Rusland direct. Rusland wil geen buurland waar het van kwaad tot erger gaat. De Russen willen de conflicten met het Westen zeker niet op de spits drijven en zullen in de eerste plaats kiezen voor diplomatieke oplossingen. Vanuit mijn optiek zijn het vooral de Amerikanen die het conflict in Oekraïne op spits drijven.’

Is Amerika uit op oorlog met Rusland?

‘Niet alle Amerikanen natuurlijk, en ook niet alle Amerikaanse politici. Maar we moeten wel beseffen dat er in de Amerikaanse elite neoconservatieve groepen actief zijn die aansturen op regime change in Moskou en bereid zijn om daarvoor een grote oorlog in Europa te riskeren. Het potentiële conflict in Oekraïne tussen Rusland en het Westen past heel goed in dat scenario. De prominente Amerikaanse opiniemaker Paul Craig Roberts, oud-onderminister van Financiën uit de Reagan-periode, waarschuwt daar expliciet voor. Hij wijst op het belang van de neoconservatieve Wolfowitz-doctrine. Na de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1991 zei de toenmalige viceminister van Defensie Paul Wolfowitz: “We hebben nu 10 tot 15 jaar de tijd om de overgebleven regimes die in de Koude Oorlog aan de kant van de Sovjet-Unie stonden – zoals Saddam Hussein en Khadaffi – te vervangen door westers georiënteerde regimes.” Waarom binnen 10 tot 15 jaar? Omdat na die periode de nieuwe uitdager van het Westen zal zijn opgestaan, namelijk China. Voor die tijd moet de Amerikaanse hegemonie in de wereld dus stevig verankerd worden, aldus Wolfowitz. Toen Jeltsin president van Rusland werd, dacht men dat regime change in Rusland een voldongen feit was. Maar daar is door Poetin een streep door gezet. Gebruikmakend van autoritaire middelen heeft hij in Rusland de sterke staat teruggebracht, tot grote verontwaardiging van het Westen. Regime change in Rusland staat daarom nog steeds op de agenda in Amerika, en overigens echt niet alleen bij neoconservatieve politici. Ook iemand als Hillary Clinton bijvoorbeeld heeft zich daar openlijk voor uitgesproken. Rusland zelf is dus niet zo happig op een militair conflict met het Westen, maar het kan heel goed zo zijn dat de neoconservatieve krachten daar wel op aansturen. Vandaar ook het belang van Oekraïne. De Amerikanen begrijpen heel goed dat als je het huidige Rusland op de knieën wil krijgen, je Oost-Oekraïne uit de Russische machtssfeer moet halen. Juist omdat het Russische leger in belangrijke mate steunt op al die fabrieken daar.’

Maar de belangen van Europa bij het Associatieverdrag zijn toch niet primair militair van aard?

‘Nee, wat dat betreft gaapt er een kloof tussen de bedoelingen van Amerika en Europa ten aanzien van Oekraïne. De EU heeft vooral economisch veel te winnen bij Oekraïne. Het Associatieverdrag omvat bijvoorbeeld een wederzijds investeringsverdrag met volledige vrijheid van Europa om in Oekraïne te investeren. Omgekeerd krijgt Oekraïne dan ook volledige vrijheid om in Europa te investeren, maar dat is natuurlijk een farce. De Oekraïense industriëlen zijn bij lange na niet kapitaalkrachtig genoeg om in het Westen te kunnen investeren. Het beteken dus vooral dat Europees kapitaal voet aan de grond krijgt in Oekraïne. En er valt voor Europa zeker heel veel te halen in Oekraïne. In Oekraïne wonen ongeveer 44,3 miljoen mensen, dus dat is in potentie een grote afzetmarkt voor Europese bedrijven. Oekraïne is bovendien het land met de ‘zwarte aarde’, de rijkste landbouwgrond van Europa, misschien wel van de wereld. Het gaat bovendien om een van de grootste arealen in de wereld. Dat biedt unieke kansen voor Europese landbouwbedrijven. Een van de voorwaarden van het Associatieverdrag is dan ook dat er geen belemmeringen mogen worden opgeworpen tegen genetisch gemodificeerde landbouw. Op dit moment is dat nog verboden in Oekraïne. Maar niet alleen de Europese landbouwsector heeft belang bij openstelling van Oekraïne. In het oosten van Oekraïne is enorm veel schaliegas gevonden, waar een bedrijf als Shell op aast. Oekraïne is een relatief modern land met enerzijds een ontwikkelde industriële sector en anderzijds een staalindustrie en kolenmijnen in Oost-Oekraïne die geen schijn van kans hebben om te kunnen concurreren met de Duitse industrie. Die sector zal dan ook grotendeels weggeconcurreerd worden. Maar de juwelen die ertussen zitten – zoals de vliegtuigindustrie en de ultramoderne bedrijven die aan het Russische leger leveren – zullen door Europese bedrijven voor een habbekrats opgekocht worden, aangezien Oekraïne failliet is. Europa kijkt dus heel anders naar Oekraïne dan Amerika doet. Europa ziet vooral een economische kans, Amerika ziet vooral het militair-strategisch belang. Dat neemt niet weg dat ook de economische gevolgen van het Associatieverdrag indirect van invloed zullen zijn op het militaire conflict in Oekraïne. Het wegconcurreren van de Oekraïense industrie door Europese bedrijven zal namelijk leiden tot honderdduizenden nieuwe werklozen. En al deze werklozen zijn potentiële rekruten voor de huidige burgeroorlog, die daardoor nog verder dreigt te escaleren.’

Voor Oekraïne zelf zal het Associatieverdrag met de EU dus niet zoveel opleveren?

‘Nee, ook omdat Oekraïne economisch zo afhankelijk is van Rusland. Als Rusland zich vanwege het Associatieverdrag uit Oekraïne terugtrekt, zal dat een economische ramp zijn voor het land. In 2014 werkten er nog drie miljoen Oekraïners in Rusland, maar door de burgeroorlog worden dat er steeds minder. De werkloosheid neemt toe naarmate de banden tussen Oekraïne en Rusland verder worden doorgesneden. Maar ook in andere opzichten is Oekraïne economisch afhankelijk van Rusland. De reden waarom de oligarchen uit Oost-Oekraïne goede betrekkingen met de Russen willen is niet uit liefde voor Rusland, maar omdat hun fabrieken gewoonweg niet kunnen blijven draaien zonder gesubsidieerd gas uit Rusland. Dat was ook de reden waarom president Janoekovitsj in 2013 uiteindelijk weigerde om zijn handtekening onder het Associatieverdrag met de EU te zetten. Poetin had hem namelijk laten voorrekenen door zijn adviseurs hoe Oekraïne economisch ten onder zou gaan als het land opengesteld zou worden voor westerse investeerders. Als een land als Griekenland, dat per hoofd negen keer zo rijk is als Oekraïne, al aan de economische afgrond wordt gebracht door de neoliberale politiek van Europa, dan zal dat zeker gebeuren met Oekraïne. Daarom is het ook zo dom om te denken dat het Associatieverdrag als een soort Marshallplan voor Oekraïne zal werken, zoals sommige voorstanders beweren. Daarbij verwijzen zij naar de heropbouw van het verwoeste Europa na de Tweede Wereldoorlog. Oppervlakkig gezien lijkt dat een sympathiek idee. De Oekraïense economie ligt immers op z’n gat. De Russen hebben zelf ook te maken met economisch zwaar weer door de sancties en zijn dus niet goed in staat om de Oekraïense economie weer aan de praat te krijgen. Daar is dus westers kapitaal voor nodig, en het Associatieverdrag voorziet daarin.

Maar bij nader inzien is het tamelijk pervers om westerse investeringen in Oekraïne met het Amerikaanse Marshallplan te vergelijken. Dat hing destijds samen met het model van de Keynesiaanse verzorgingsstaat. De heersende economische ideologie is nu echter een heel andere. We leven nu in de tijd van het neoliberalisme. Wat Europa in Oekraïne gaat brengen is dus geen verzorgingsstaat maar een kil financieel kapitalisme dat zeker op de korte termijn tot een enorme toename van de armoede zal leiden.’

Kees van der Pijl is politicoloog en emeritus hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de Universiteit van Sussex. Dit interview werd afgenomen door Peter Sas en Hans van Heijningen en verscheen eerder in Spanning van februari 2016.