De Braziliaanse dictatuur in de beklaagdenbank

In juli 1971 bezweek de jonge Braziliaanse journalist Luiz Eduardo Merlino, activist van de Vierde Internationale, aan folter. Hij was slechts 23 jaar oud. Zijn partner, Angela Mendes de Almeida, en zijn zus Regina Maria Merlino Dias de Almeida hebben - ondanks de officiële amnestie die de militairen sinds twintig jaar genieten - besloten de man die door verschillende getuigen als de schuldige is aangewezen, kolonel Carlos Alberto Brilhante Ustra, voor het gerecht te brengen. (leestijd: 3 minuten)

Gelukkig besloot de rechter, Carlos Abrâo, de aanklacht ontvankelijk te verklaren; marteling kan volgens de Braziliaanse wetten en internationale verdragen die het land getekend heeft niet kwijtgescholden worden. De rechtszaak zal binnen enkele weken beginnen. De twee aanklagers verlangen noch de veroordeling van de officier noch schadevergoeding maar enkel de waarheid: dat de rechtbank kolonel Ustra verantwoordelijk verklaard voor de marteling en dood van Merlino.

Kolonel Ustra was het sinistere hoofd van de Afdeling van Operaties en Informatie – AOI – van de militaire dictatuur in Sao Paulo; onder dit eufemisme ging een martelcentrum schuil met zo'n 500 slachtoffers tussen 1970 en 1975. Ongeveer veertig van hen stierven, waaronder onze jonge kameraad. Volgens de officiële lezing, bevestigd door twee 'gerechtelijke medici' in dienst van de militairen, pleegde Merlino zelfmoord door voor een auto te springen; een bespottelijke verklaring die wel vaker door de dictatuur gebruikt werd om haar misdaden te verbergen.

Verschillende getuigen, waaronder de beeldhouwer Guido Rocha die zijn cel deelde, zagen echter hoe Merlino na vierentwintig uur van ononderbroken marteling stierf – zonder enige informatie aan zijn beulen prijs te geven. Na onderworpen te zijn geweest aan electro-shocks en opgehangen te zijn aan voeten en geketende handen verkeerde hij al in slechte staat. Hij was semi-verlamd toen de folteraars hem op de betonnen vloer wierpen en overleed twee dagen later.

In de woorden van zijn partner Angela: 'het einde van de wetteloosheid begint met de herinnering en het herstel van de waarheid. Onder de dictatuur was marteling een beleid van de Braziliaanse staat maar zijn beulen hebben namen. Kolonel Ustra, toentertijd commandant van de AOI, is de verantwoordelijke. De martelingen waren het werk van hem en zijn ondergeschikten, verricht onder zijn bevel en met zijn medeweten.'

Dit proces is van groot belang omdat als de kolonel schuldig wordt bevonden, het de eerste keer zou zijn dat een bevelhebber van de veiligheidsdiensten verantwoordelijk wordt gehouden voor een dood als gevolg van marteling. Bovendien is dezelfde kolonel ook de beschuldigde in een andere zaak, aangeklaagd door de familie Teles – een koppel, de zus van de echtgenoot en twee kinderen – die in 1972 in dezelfde ruimtes gemarteld werden. Deze procedure loopt al. In beide gevallen zou een veroordeling een overwinning zijn; symbolisch, dat zeker, maar ook van groot politiek belang voor de waarheid en gerechtigheid.

Luiz Eduardo Merlino, ook bekend onder zijn pseudoniem 'Nicolau', was een leiders van de Communistische Arbeiders Partij (CAP), een Braziliaanse organisatie die sympathiseerde met de Vierde Internationale. De organisatie besloot begin 1969 om deel te nemen aan het gewapende verzet tegen de militaire dictatuur die het land sinds 1964 regeerde. In 1970-71 verbleef hij met zijn partner Angela in Parijs om de banden met de Vierde te versterken, de organisatie van de Ligue Communiste te leren kennen en contacten te leggen met de organisaties van de Vierde in Latijns Amerika – vooral in Argentinië. Tijdens deze periode kreeg ik de kans hem te leren kennen.

'Nicolau' was een tengere jongeman met een bril en een een klein snorretje, ontwikkeld en vol humor. Kalm en vastberaden berustte hij er niet in om in ballingschap te blijven maar wilde hij zo snel mogelijk naar Brazilië terug om te proberen de CAP, die zwaar op de proef was gesteld door de repressie, te herorganiseren en deze deel te maken van het gewapende verzet tegen de dictatuur. Wij probeerden zonder succes hem van zijn plannen af te brengen. Hij had een helder beeld van de risico's van de onderneming. Ik vroeg hem een keer hij zijn kansen inschatte om naar Brazilië terug te keren zonder gepakt te worden. 'Vijftig procent,' antwoordde hij.

Was zijn analyse van de situatie correct of niet? Was de gekozen tactiek de juiste? De strategie de meest realistische? Zevenendertig jaar later hebben deze vragen het meeste van hun belang verloren. Wat blijft is de integriteit van een persoon, zijn beslissing om zijn leven te riskeren voor de zaak van democratie, socialisme en bevrijding van de werkers. Voor Luiz Eduardo was terugkeren naar Brazilië van groot moreel en politiek belang, de beslissing was een soort 'categorisch imperatief' dat niet onderworpen was een concessies of compromissen. Sommige mensen die toentertijd deel namen aan de strijd van 'Nicolau' maar sindsdien bekeerd zijn tot sociaal-liberalisme – ik noem liever geen namen – beweren nu dat zij die hun leven riskeerden en verloren in de ongelijke strijd tegen de dictaturen in Brazilië en de rest van Latijns-Amerika gemotiveerd werden door een 'suïcidale geest'. Niks kan meer absurd zijn. Merlino hield van het leven, van zijn partner en hij had niet de minste drang om zelfmoord te plegen. Hij nam de beslissing die hem zijn leven kostte uit een eenvoudig gevoel van plicht, van ethiek, van betrokkenheid bij zijn kameraden in de strijd. De geschiedenis van de toekomst kan niet zonder de herinnering aan onze gevallen vrienden en kameraden.

Michael Löwy groeide op in Brazilië. Hij is socioloog, lid van de Franse LCR en auteur van verschillende boeken over onder andere marxisme in Latijns-Amerika

Dossier
Soort artikel

Add new comment

Plain text

  • Allowed HTML tags: <a href hreflang> <em> <strong> <cite> <blockquote cite> <code> <ul type> <ol start type> <li> <dl> <dt> <dd>
  • Web page addresses and email addresses turn into links automatically.
  • Lines and paragraphs break automatically.
Uw reactie zal niet meteen verschijnen, deze wordt eerst goedgekeurd door de beheerder.
pagetoptoptop