Maandag 24 september 2007 pleegde de linkse theoreticus André Gorz samen met zijn ongeneeslijke zieke vrouw zelfmoord, liever dan zonder haar verder te leven. Het was de laatste keuze van iemand die zijn hele leven nadacht over hoe mensen in verbondenheid met hun omgeving in vrijheid kunnen leven. De markt voorbij, voor een hedendaagse politieke ecologie onttrekt deze ten onrechte in obscuriteit vervallen denker aan de vergetelheid.

André Gorz werd in 1923 als Gerard Horst geboren in het ‘Rode Wenen’, waar tussen 1918 en 1934 de sociaaldemocraten de macht hadden en een reeks hervormingen als de achturige werkdag en een werkhoosleiduitkering doorvoerden en in 1934 de sociaaldemocratische militie een vertwijfelde poging deed het wassende fascistische tij te keren.
Het is verleidelijk om Gorz’ politieke opvattingen te zien als een reflectie van de politiek van het Rode Wenen. In 1972 vatte hij zijn ideeën over een socialistische transformatie van de maatschappij samen als een ‘socialistische hervormingsstrategie’: ‘welbewuste actie op lange termijn’, welke ‘kan beginnen met het trapsgewijs tot stand brengen van een samenhangend geheel van hervormingen, maar die alleen voortgezet kan worden met een reeks min of meer heftige krachtmetingen die nu eens gewonnen, dan weer verloren worden’ en zou bijdragen tot de verspreiding van socialistische idealen en de ‘socialistische wil van de werkende klassen’ (Het moeilijke socialisme).

Nieuw Links
Toch was de weg die Gorz naar deze ideeën bracht geen rechte lijn. Zijn vader was een Joodse handelaar, zijn moeder een katholieke secretaresse. Toen hij zeven jaar oud was, bekeerde zijn vader zich tot het katholicisme en werd Horst ‘Gorz’; alles onder druk van het opkomende antisemitisme. Ternauwernood ontsnapt aan de anschluss van Oostenrijk aan Nazi Duitsland in 1939 studeerde hij in Zwitserland. Op zoek naar een eigen identiteit omarmde de twaalf jaar oude Gorz een strikte interpretatie van het katholicisme en flirtte zelfs voor een ogenblik met fascisme. Het werk van Jean-Paul Sartre, waarin de dilemma’s van een individu dat zonder de garanties van God, kerk of staat een identiteit moet scheppen centraal staat, had een grote aantrekkingskracht op Gorz. De twee ontmoeten elkaar in 1946. Een paar jaar later verhuisde Gorz naar Parijs. Al snel werkte hij als journalist voor prestigieuze Franse bladen. En werkte hij mee aan Les Temps Modernes, het door Sartre gedirigeerde tijdschrift waarin zoveel van de leidende intellectuelen van naoorlogs Europa en voorlopers van het nieuwe links van de jaren zestig schreven.

De gebeurtenissen van mei 1968 maakten grote indruk op Gorz. Een aantal jaren eerder had hij al het socialisme en marxisme omarmd. Het was een soort marxisme waarin de invloed van Sartre nadrukkelijk aanwezig was. Gorz had weinig op met de verkalkte staatsideologie van de Sovjet-Unie. Hij had ook weinig met het structuralistische marxisme van Louis Althusser. Daarin lag de nadruk op de rol van sociale verbanden en speelde het individu of vrije keuze maar een kleine rol. Voor Gorz, en Sartre, stonden mensen en hun keuzes centraal. De socialistische omwenteling was geen historische wetmatigheid, maar iets waar mensen bewust naar moesten streven om het werkelijkheid te maken. Het doel was niet het afschaffen van een verouderd kapitalisme voor een zogenaamd historisch hoger ontwikkeld systeem, zoals marxistische dogmatici stelden; het doel was bevrijding. Ja, socialisme had als doel het beëindigen van uitbuiting op de werkvloer, maar ook het beëindigen van vervreemding waardoor mensen elkaar als dingen zien en hun leven slijten in afstomping en machteloosheid. ‘Mei ‘68’ bevestigde voor Gorz voor eens en altijd hoeveel er mogelijk wordt op het moment dat mensen in beweging komen. Gorz moet er zelf verbaasd van hebben gestaan: twee jaar eerder verklaarde hij een dergelijke crisis voor zeer onwaarschijnlijk.

In de periode 1968 tot eind jaren zeventig was Gorz’ bekendheid het grootste. In Nederland bracht de bekende ‘Kritiese bibliotheek Van Gennep’ vier boeken uit met zijn werk: Het moeilijke socialisme (1972), De actualiteit van de revolutie (1972) en iets later Ecologie en vrijheid (1978) en Afscheid van het proletariaat (1980), stuk voor stuk boeken die de paar euro die ze tweedehands kosten meer dan waard zijn. De markt voorbij voegt hier een bloemlezing van vooral meer recente artikelen en interviews aan toe.

Ecologische armoede
In zijn voorwoord voor de bundel merkt Jan Blommaert over het ‘Nieuw Links’ waarin Gorz zo’n prominente stem was op dat het ‘zeer invloedrijk was aan de universiteiten in het Westen maar niet in de parlementen en aan de fabriekspoorten’. Voor Gorz kunnen daar enige kanttekeningen bij geplaatst worden. In boeken als het al geciteerde Het moeilijke socialisme richtte hij zich niet tot een denkbeeldige geïdealiseerde arbeidsklasse, ook onder linkse vakbondsactivisten in bijvoorbeeld Italië, Duitsland en België vond hij een gehoor. Gorz’ aandacht voor hoe de moderne arbeidersklasse een radicale rol kan spelen onderscheidde hem van een deel van zijn geestverwanten in Nieuw Links voor wie de arbeidersklasse hopeloos bourgeois geworden was of gewoon opgehouden had te bestaan. Niet voor niets heet een van de opstellen in De actualiteit van de revolutie ‘De mythe van de ingekapselde arbeidersklasse’. Mei 1968, niet alleen een studentenopstand maar ook een grootse wilde stakingsgolf, gaf hem gelijk. De militante rol van industriële arbeiders in de strijd tegen bijvoorbeeld de Zuid-Koreaanse of de Braziliaanse dictaturen van de jaren tachtig laten ook zien dat moderne productieverhoudingen niet onherroepelijk het einde van het proletariaat als politieke kracht betekenen. En zoals de Amerikaanse socialist Mike Davis in een recent artikel opmerkte zijn de 200 miljoen Chinese fabrieksarbeiders, mijnwerkers en bouwvakkers de meest subversieve klasse ter wereld (‘Just ask the State Council in Beijing’).

Uitbuiting alleen leidt niet tot opstand, laat staan tot socialistische revolutie. De ideologische rechtvaardiging van uitbuiting en ongelijkheid is overal aanwezig in kapitalistische samenlevingen, ook op de werkvloer, en wordt ook daar gevoed door ongelijke verhoudingen en onderlinge competitie. André Gorz zag dat duidelijk en beschreef helder hoe belangrijk de rol van ideologie is. Een socialistische partij moet drager zijn van universele waarden en moet ‘als zodanig erkend worden door een meerderheid van al diegenen wier menselijkheid geloochend en ontwricht wordt door de maatschappelijke orde’ (Het moeilijke socialisme).

Omdat Gorz verder keek dan de fabrieksvloer was hij een van de eerste marxisten die zich bewust werd van het belang van de ecologische kwestie. Al in De actualiteit van de revolutie (1972) liet hij zien hoe achterstelling en armoede onder andere betekenden dat de mensen met het minste geld gedwongen werden in de meest vervuilde delen van de stad en het land te leven. Met alle gevolgen voor de gezondheid en levensverwachting van dien.

Afscheid van het proletariaat?
De manier waarop in het kapitalisme productie voor de winst alsmaar moet groeien, als gevolg van de concurrentie en een groeiende advertentie-industrie die belooft dat we het gebrek aan zeggenschap over onze levens kunnen compenseren door nieuwe spullen te kopen, ging Gorz in de laatste drie decennia van zijn leven steeds meer bezighouden. Tegen dit productivisme stelde Gorz immateriële waarden als het recht op vrije tijd en de mogelijkheid om je als individu te ontplooien. Maar hier zat een tegenstrijdigheid in zijn denken: enerzijds zag hij alleen de werkvloer als de plaats waar sociale tegenstelling vorm kregen, anderzijds erkende hij dat deze tegenstellingen ook daarbuiten bestonden.

Naarmate Gorz zag hoe het oude Fordistische productiemodel van lopende banden en gestandaardiseerde handelingen in de Westerse landen vervangen werd door een informatie-economie waarin de productie van niet-materiële waar als kennis en vaardigheden steeds belangrijker werd, begon hij ook zijn opvattingen over de arbeidersklasse bij te stellen. Een mijlpaal daarin is zijn boek Afscheid van het proletariaat waarin hij betoogde dat de ‘klassieke’ arbeidersklasse (lid van een vakbond, gezegend met een arbeidscontract en een collectieve arbeidsovereenkomst) nog slechts een ‘geprivilegieerde minderheid’ is, een minderheid die geen revolutionaire rol kán spelen. Gorz stelde in plaats daarvan een ‘postindustrieel nieuw proletariaat’ van mensen ‘zonder klasse’ die werken als ‘hulpkracht, tijdelijke kracht, gelegenheidsarbeider, uitzendkracht, deeltijd-employee’ – de vergelijking met wat tegenwoordig flexwerkers genoemd worden is onvermijdelijk.

De tegenstrijdigheid in zijn eerdere werk loste hij op door te stellen dat alleen mensen die uitgesloten zijn van de productie een werkelijk antikapitalistische rol konden spelen. In een spiegelbeeld van zijn eerdere stelling dat sociale tegenstellingen alleen vorm krijgen op de werkvloer, stelde hij in Afscheid van het proletariaat dat alleen de ‘non-klasse’ van uitgeslotenen ervoor kon kiezen te vechten voor een bevrijde samenstelling. Dat is het weggooien van het kind met het badwater. Het is ook nogal eurocentrisch. In een sympathiek in memoriam haalt de Zuid Afrikaanse socioloog Ari Sitas aan hoe in de jaren tachtig in Zuid-Afrika, waar de vakbond COSATU zo’n grote rol speelde in de antiapartheidsstrijd, dit boek op weinig begrip kon rekenen.

Gorz’ werk was tegenstrijdig en imperfect, zoals het werk van pioniers nu eenmaal is. Door te kiezen voor een bloemlezing met vier thema’s, afscheid van het kapitalisme, ecologie, zelfbeheer en bevrijde tijd en politieke strategie, hebben de samenstellers van Voorbij de markt uit Gorz’ oeuvre een stimulerend boek samengesteld, een boek om te lezen, over te discussiëren, hartgrondig over van mening te verschillen en naar te handelen.

André Gorz: De markt voorbij. Voor een hedendaagse politieke ecologie, 262 blz, 14,95 euro. Voor 12 euro te bestellen door een e-mailtje naar winkel@grenzeloos.org.