Het Zuidelijk Toneel heeft met de voorstelling over Karl Marx een prima programma gepresenteerd en in Frank Lammers een uitstekende vertolker van Marx gevonden. Om in de goede traditie van Marx te blijven, kan het programma niet kritiekloos beoordeeld worden. Kritiek die geen afbreuk doet aan de indrukwekkende monoloog van het Zuidelijk Toneel.

Lammers laat Marx in het begin van zijn optreden zeggen: "Had ik maar leren zwemmen". Daarmee verwees hij naar de parabel van de veerman en de filosoof. De filosoof vraagt aan de veerman tijdens de overtocht of hij zich de economie eigen heeft gemaakt. "Nee", zegt de veerman, "dan heb je een kwart van je leven weggegooid", zegt de filosoof. "En heb je dan de filosofie bestudeerd", vraagt de filosoof. "Nee, dat ook niet", zegt de veerman. "Nu dan heb je zeker de helft van je leven vergooid." Het veer raakt vervolgens in zwaar weer, slaat om en de filosoof en de veerman komen in het water terecht. De veerman vraagt aan de filosoof of hij heeft leren zwemmen. "Nee", zegt de filosoof, "dan kost je dat nu je hele leven", zegt de veerman.

Dynamiek van de dialectiek

Lammers zegt vervolgens als Marx, "had ik maar leren zwemmen". Met andere woorden: had ik maar geleerd mij als een rechtgeaard burger te gedragen, dan was me veel ellende bespaard gebleven. Want zo is het leven van Marx wel te typeren. Afgezien van zijn karakter, dat geen aanleiding bood om kritiek voor zich te houden, kunnen we juist stellen dat Marx een uitstekend zwemmer is geweest in de burgerlijke, kapitalistische maatschappij waarin hij leefde. Als geen ander heeft Marx de kenmerken van het kapitalistisch systeem begrepen en was er voor hem geen andere keuze dan hier voor uit te komen en het systeem te bekritiseren. Marx was teveel humanist om niet voor zichzelf te kiezen, noch voor zijn omgeving, maar om al zijn arbeidsvermogen in te zetten om toe te werken naar een andere samenleving waarin alle mensen prettig kunnen leven, niemand uitgezonderd.

Dit is en was een ideaal en geen idealisme, omdat ook Marx begreep dat de werkelijke vorm van een andere samenleving, welk etiket je daarop ook plakt, het exclusieve recht van die samenleving zelf is. Dat is de dynamiek van de dialectiek. Want wat voortkomt uit de klassenstrijd is voor een groot gedeelte ongewis, omdat de strijd bepaald wordt door de actuele verhoudingen die niemand concreet voor de toekomst kan kennen.

Lammers laat Marx terecht zeggen dat theorie niet zonder praktijk kan, maar omgekeerd dat de praktijk zonder theorie blind is. Een beeld maken van de toekomst is een utopische projectie. Bovendien is het ook niet aan de huidige generatie om uit te maken hoe de toekomst eruit ziet, dat is aan de volgende. Wel zal echter een bestaand systeem, zoals het dominante kapitalisme vandaag, de voorwaarden scheppen voor een toekomstige samenleving. En dat is nu juist de kracht geweest van Marx, hij heeft dat systeem van het kapitalisme op een onovertroffen manier blootgelegd. Zijn arbeidsproductiviteit en perfectionisme hebben geleid tot een kritiek op de politieke economie die voor de situatie van 150 jaar geleden, maar ook voor die van vandaag niets aan betekenis heeft verloren. Dat heeft Marx tot een uitstekend zwemmer gemaakt, toegegeven zijn watertrappen was iets minder.

Niet in naam van

Lammers heeft een inlevingsvermogen dat hem voldoende authentiek maakt om Karl Marx te typeren. In de discussie over de erfenis van Marx, en dan gaat het vooral om de ideologische erfenis: het marxisme, speelt die authenticiteit een grote rol. Een mooie aanleiding om nog eens goed te bekijken wat nu het specifiek kenmerkende van Marx is.

Ten eerste was Marx een uitgesproken Hegeliaan, dat wil zeggen een dialecticus. Hij zag maatschappelijke verschijnselen als een proces, waarin de bestaande maatschappelijke situatie, vanwege interne tegenstellingen aan ontwikkelingen en veranderingen onderhevig is. Een doorlopend proces en dat betekent voor Marx dat zoiets als het communisme of de socialistische heilstaat niet concreet was en nooit zou worden. Ze zouden zich blijven ontwikkelen door de klassenstrijd tussen proletariaat en bourgeoisie. Een niet-kapitalistische maatschappij zou ontstaan, wanneer deze strijd in het voordeel van het proletariaat zou zijn beslecht.

Daarmee houden de ontwikkelingen echter geenszins op. Want Marx was ook een humanist, dat wil zeggen dat hij 'de mens' in de ontwikkeling van de maatschappij centraal plaatst. De mens als resultaat van de natuur is meer en meer in staat die natuur naar zijn of haar hand te zetten. Nog een stap verder, de mens heeft zich 'goddelijke', scheppende krachten eigen gemaakt en is daarmee ook de schepper van god zelf. Zoals Lammers het terecht zei: "de religie is opium van het volk." De religie wordt volstrekt overbodig, wanneer de mens een samenleving in elkaar sleutelt waarin ieder, niemand uitgezonderd, naar vermogen kan meewerken en leven naar behoefte. Dat is iets wat de mens als een collectief niet kan uitbesteden, noch aan een god, noch aan (zogenaamde) nazaten van Karl Marx die in zijn naam de wereld hebben geprobeerd naar hun hand te zetten. Denk maar aan Mao, Stalin, Pol Pot en andere schurken die namens Marx mensen uitsloten, zelfs ten koste van miljoenen levens.

Fouten

Marx was een perfectionist. Dit was vooral het gevolg van de controversiële positie die hij in de negentiende eeuw innam. Niets menselijk was Marx vreemd, een prettige gedachte die hem tot een mens maakt met zijn fouten en gebreken. Hij kon niet met geld omgaan en hield er een zeer ongezonde levensstijl op na, hebbelijkheden die hem veel ellende bezorgden, evenals voor zijn omgeving. Ook Frank Lammers maakte foutjes. Marx is overleden in maart 1883, Lammers spreekt van 1884 en herhaalt dat met: Marx is 64 jaar oud geworden en in 1818 geboren.

Een ernstiger fout van Marx was dat hij de zwangerschap van de huisbediende Helene Demuth met veel omhaal verdoezelde. Het vaderschap van Freddy, zoals het jongetje heette, is opgeëist door Friedrich Engels, waarmee wellicht het huwelijk tussen Karl Marx en Jenny von Westphalen gered is. Lammers beweerde stellig dat Freddy tot zijn dood in 1929 niet geweten heeft dat Marx zijn vader was. Maar Engels heeft een dag voor zijn overlijden in 1895 aan Marx' dochter Eleanor opgebiecht dat Marx de echte vader was. Als halfzus/broer hebben de twee een vriendschappelijk contact onderhouden, daarin zal Marx vaderschap vast ter sprake zijn gekomen. 1

Marx, de criticus

Karl Marx was boven alles een onderzoeker en een beschrijver van het kapitalisme als politiek-economisch systeem. Daarin heeft hij een ongekende hoogte bereikt. De miskenning daarvoor is ongepast en onterecht. Frank Lammers bracht dat goed naar voren, toen hij het publiek een spiegel voorhield en de vraag stelde waarom de huidige mens zich nog altijd niet bevrijd heeft van het juk van een systeem dat voor de overgrote meerderheid van de wereldbevolking weinig meer brengt dan knechting, armoede, ontbering, onaantrekkelijke arbeid en onderdrukking.

Ook in onze tijd heeft het werk van Marx weinig tot niets aan betekenis ingeboet. Of zoals Engels schreef: De mensheid is armer door het verlies van dit intellect - het belangrijkste intellect zelfs waarop zij zich vandaag de dag nog kan beroemen. 2

Het jaar 2018 is Marx jaar, zijn tweehonderdste geboortejaar. Rond zijn verjaardag, 5 mei, zullen we de nieuwe biografie van Marx door Jürgen Neffe bespreken. 3

1             Mary Gabriel, Liefde en Kapitaal, Karl en Jenny Marx en de geboorte van een Revolutie, 2012. Uitgeverij Bert Bakker Amsterdam. Zie voor een bespreking : extra 192-2, 26 februari 2012. (terug)

2             Idem, p. 710. (terug)

3             Jürgen Neffe, Marx. Der Unvollendete, 2017. Uitgeverij C. Bertelsmann, München. (terug)

Dit stuk verscheen eerder als commentaar op Solidariteit.