De vorming van een nieuw imperialisme [1] is een zeldzame gebeurtenis. Het vergt een veelvoud aan voorafgaande voorwaarden die verband houden met de internationale situatie en de specifieke kenmerken van het land in kwestie. Vanuit dit dubbele gezichtspunt heeft de opkomst van China ongewone vragen opgeroepen. [leestijd 20 minuten]

We wisten dat imperialisme buiten de westerse sfeer kan ontstaan. Dat was het geval met Japan. Dat gebeurde echter binnen een vrij klassiek analysekader. De vorming van westerse rijken was in Noord-Oost-Azië nog niet voltooid, de grote mogendheden streden om de controle over China en de Japanse regering kon proactief reageren. Wat de sociale structuur van het land betreft, die leek in wezen gelijk aan die van de Europese landen, waarbij de komst van de Meiji (1868) zorgde voor de overgang van het late feodalisme naar het moderne kapitalisme: versnelde industrialisatie, de vorming van een machtig leger dat zijn waarde meesterlijk bewees tegen Rusland: voor het eerst werd een Europese mogendheid verslagen door een Aziatisch land, een belangrijke gebeurtenis die een geopolitieke aardbeving teweegbracht [2]... Japan was zo de laatste imperialistische staat die aan het begin van de 20e eeuw werd gevormd.

De omvorming van het immense Russische Rijk tot een moderne imperialistische staat mislukte, voornamelijk door de gevolgen van de nederlaag tegen Japan in de Russisch-Japanse oorlog (1904-1905): zijn militaire capaciteiten stortten in, zijn marinevloot werd in twee fasen vernietigd: eerst de vloot in Siberië en vervolgens de Oostzeevloot, die als versterking was gestuurd. Op binnenlands politiek vlak had het debacle als nasleep de revolutie van 1905 die de crisis van het tsaristische regime inluidde. Rusland, in het oosten verslagen door het nieuwe Japanse imperialisme en in het westen door Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog, stond op het punt een afhankelijke of onthoofde staat te worden - een lot waaraan het ontsnapte dankzij de revolutie van 1917.

Met de vorming van de koloniale rijken was een eerste verdeling van de wereld vrijwel voltooid; voortaan zou het er in de inter-imperialistische conflicten om gaan deze te betwisten.

In het hart van de kapitalistische globalisering en de geopolitieke spanningen

Aan het begin van de 21e eeuw heeft het China van Xi Jingping zich gevestigd als de tweede wereldmacht, in het hart van de kapitalistische globalisering. Het land manifesteert zich op alle continenten en alle oceanen. Voor Xi 'zijn openheid en integratie in het tijdperk van economische globalisering een onstuitbare historische trend. Het optrekken van muren of 'ontkoppeling' druist in tegen de economische wetten en marktbeginselen'. Philip S. Golub merkt op dat 'de partijstaat zich voordoet als een kampioen van de vrije handel en de mondiale financiën', door de toegang voor grote Amerikaanse concerns tot 'bepaalde segmenten van de binnenlandse kapitaalmarkten (...) te versoepelen en hen vergunningen te verlenen om dochtermaatschappijen te exploiteren die geheel of voor het grootste deel in hun bezit zijn (...)'. In The Economist van 5 september 2020 staat: 'China schept kansen [die buitenlands kapitaal niet had verwacht, althans niet zo snel]'. De omvang van de kapitaalinstroom van de VS naar China is moeilijk in te schatten omdat 'veel Chinese bedrijven die aandelen uitgeven dochterondernemingen offshore hebben in belastingparadijzen'. Volgens een rapport dat de Investment Monitor op 13 juli 2021 publiceerde, heeft China meer dochterondernemingen op de Caymaneilanden dan enig ander land 'na de VS, het VK en Taiwan' [3].

De Chinese staat, 'die in staat is haar voorwaarden in belangrijke industrieën te dicteren', bestuurt het Chinese vliegtuig en koestert een uitgebreid netwerk van patronage dat wordt versterkt door het vermogen van de partij om de samenleving op grote schaal te controleren. We hebben niet te maken met 'marktsocialisme met Chinese kenmerken', maar met staatskapitalisme dat wel 'Chinese kenmerken' heeft [4]. Van India tot Zuid-Korea, de staat als motor van de economische ontwikkeling is niets nieuws in Azië. In verschillende vormen combineren veel dominante oligarchieën privé-kapitaal, militair kapitaal en staatskapitaal. De band tussen hen wordt vaak gelegd door de grote bezittende families.

De Chinese sociale formatie is het resultaat van een lange en bijzonder complexe geschiedenis en is zeer heterogeen. Als werkplaats van de wereld blijft haar economie gedeeltelijk afhankelijk van buitenlands kapitaal en de invoer van onderdelen en reserveonderdelen. Anderzijds biedt het de basis voor een onafhankelijke internationale ontwikkeling. In sommige sectoren produceert ze geavanceerde technologieën, in andere is ze niet in staat haar achterstand in te lopen - zoals in het geval van geavanceerde halfgeleiders. Het land maakt een kapitalistische crisis van overproductie (en schulden) door, die de vastgoedsector hard treft, zoals blijkt uit het bijna-faillissement van de gigant Evergrande [5]. Tot dusver zijn alle voorspellingen van het uiteenspatten van de vastgoedzeepbel weerlegd [6] - maar dat betekent niet dat het daarbij zal blijven. Zoals Romaric Godin opmerkt: 'De teerling van een mogelijke Chinese crisis is nog geworpen, maar de tegenstellingen van het staatskapitalisme in de Volksrepubliek lijken steeds dieper te worden'.

Vanaf de jaren tachtig bereidde het Chinese leiderschap zijn internationale expansie voor. Discreet onder Deng Xiaoping, agressief onder Xi Jinping. Deze expansie heeft binnenlandse economische motieven (het vinden van afzetmogelijkheden voor sectoren met een lage rentabiliteit en overproductie, zoals staal en cement. Het heeft diepe culturele wortels - de centrale positie van het Rijk van het Midden wordt hersteld, de vernedering van de koloniale overheersing wordt uitgewist, er wordt een wereldwijd alternatief geboden voor het westerse beschavingsmodel. Het voedt een Grootmacht-nationalisme dat het regime en zijn ambitie om de Amerikaanse suprematie uit te dagen, legitimeert.

We bevinden ons in een 'klassieke' situatie waarin de gevestigde grote mogendheid (de Verenigde Staten) geconfronteerd wordt met de opkomst van een groeiende mogendheid (China).

Internationale voorwaarden

Hoe kon wat aan het begin van de 20e eeuw onmogelijk was (het ontstaan van een nieuw imperialisme), aan het begin van de 21e eeuw worden verwezenlijkt? Laten we, op het gevaar af van vereenvoudiging, twee periodes bekijken.

Na de Russische (1917) en de Chinese (1949) revoluties ontsnapte het grootste deel van Eurazië aan de directe overheersing van het Japanse en het Westerse imperialisme en verwierf het een positie van onafhankelijkheid zonder welke niets van wat later gebeurde mogelijk zou zijn geweest.

Na de internationale nederlaag van de revolutionaire bewegingen in de jaren tachtig enerzijds en het uiteenvallen van de USSR anderzijds, beging de dominante vleugel van de internationale bourgeoisie de zonde van het triomfalisme door te denken dat haar onverdeelde heerschappij nu verzekerd was. Ze had kennelijk niet in de gaten dat de neoliberale wereldorde die ze oplegde door Peking in haar voordeel zou kunnen worden gebruikt, met het succes dat we nu kennen.

​​​​​​​Veranderingen in China

Analyses die beweren dat het huidige internationale beleid van China niet imperialistisch is, zijn gebaseerd op de continuïteit van het regime van 1949 tot heden, maar deze continuïteit is slechts nominaal: Volksrepubliek (VRC), Communistische Partij (CCP), grote economische staatssector. Er zijn zeker continuïteiten, met name culturele, waaronder de lange bureaucratische traditie van het Imperium die hedendaagse regimes met een historische 'normaliteit' tooit. De discontinuïteiten wegen daar echter ruimschoots tegen op. Er was inderdaad revolutie en contrarevolutie, zoals de opeenvolgende omwentelingen van de sociale klassen aantonen.

De positie van het industriële proletariaat. Toen de Volksrepubliek werd uitgeroepen, moest de CCP haar sociale basis in de stedelijke centra opnieuw opbouwen. Daartoe heeft ze zich aan de arbeidersklasse gehecht, in beide betekenissen van het woord: door haar aan de partij ondergeschikt te maken en door haar aanzienlijke sociale voordelen te bieden.

Politiek gezien wordt de arbeidersklasse onder de controle van de partij gehouden; de arbeidersklasse ‘leidt’ noch de onderneming noch het land. De werknemers zijn ingedeeld in werkeenheden, zoals de territoriale ambtenaren in de Franse traditie. De arbeidersklasse van de nieuwe staatsondernemingen geniet niettemin aanzienlijke sociale voordelen (levenslange tewerkstelling, enzovoort). Geen enkele andere sociale laag heeft zo'n voordelige sociale positie, behalve natuurlijk de bureaucratie van de politieke staatsorganen.

De status van vrouwen. De twee emblematische wetten die in de nasleep van de machtsovername werden aangenomen, komen ten goede aan het vrouwelijk deel van de bevolking: gelijke rechten in het huwelijk en een landbouwhervorming die ook voor hen geldt [7].

De voormalige heersende klasse. Zodra de Volksrepubliek was geconsolideerd [8] en ongeacht het individuele lot van een lid van de Chinese elites, waren de vroegere dominante klassen (stedelijke bourgeoisie en landadel uit elkaar gevallen.

Het maoïstische regime werd geconsolideerd door een sociale, nationalistische, anti-imperialistische en anti-kapitalistische revolutie - een proces van permanente revolutie [9]. Het heeft diepe wortels in het volk, maar is niettemin autoritair, gevormd door decennia van oorlog. De democratische erfenis van de sociale mobilisaties van de strategie van de 'volksoorlog' blijft levend, maar de partij-staat is niettemin het kader waarbinnen het proces van bureaucratisering  zich ontwikkelt. Het is geen socialisme, maar een overgangsmaatschappij waarvan de uitkomst onzeker is [10].

De crisis van het maoïstische regime. Alle tegenstrijdigheden die inherent zijn aan het maoïstische regime kwamen tot uitbarsting tijdens de Culturele Revolutie(1966-1969), die ten onrechte de naam Culturele Revolutie kreeg [11]: een globale crisis van grote complexiteit die hier niet kan worden samengevat, waarin de regering en de partij uiteenvielen - alleen het leger bleef in staat om op coherente wijze op nationaal niveau op te treden. Mao riep uiteindelijk op tot een repressieve terugkeer naar de orde, waarbij hij zich keerde tegen de Rode Garde en arbeidersgroepen wiens steun hij had. Hij maakte in de jaren zeventig de weg vrij voor de obscurantistische dictatuur van de Bende van Vier, de ultieme overwinning van de bureaucratische contrarevolutie. De catastrofale uitkomst van de Grote Proletarische Culturele Revolutie sanctioneert de terminale crisis van het maoïstische regime en de politieke dood van Mao Zedong, tien jaar voor zijn fysieke dood [12].

De bureaucratische contrarevolutie heeft een voedingsbodem geschapen voor de burgerlijke contrarevolutie, waardoor de mobilisaties van het volk werden afgebroken en de terugkeer van Deng Xiaoping, een overlevende van de zuiveringen van de Culturele Revolutie, als een terugkeer naar gezond verstand werd gezien. Een paar jaar later werd duidelijk dat wat in de jaren zestig een lasterlijke rechtvaardiging voor de zuiveringen was geweest, in de jaren tachtig werkelijkheid was geworden: Deng belichaamde nu de kapitalistische optie binnen de nieuwe CCP-leiding.

De contrarevolutie van de jaren '80. Onder impuls van Deng Xiaoping bereidde de voorhoede van de bureaucratie haar mutatie voor, haar 'verburgerlijking' en de herintegratie van het land in de kapitalistische wereldmarkt. Daartoe beschikt ze over uitzonderlijke troeven:

- Wat betreft de erfenis van het maoïstische regime: een land, een onafhankelijke industrie en technologie, een opgeleide en gekwalificeerde bevolking...

- Wat de erfenis van de koloniale periode betreft: Hong Kong (Britse kolonie), Macao (Portugese kolonie), Taiwan (VS-protectoraat) zijn wijd open deuren naar de wereldmarkt en de internationale financiële wereld en bieden management know-how aan die op het vasteland niet bestaat en maken technologie-overdracht mogelijk (Macao is een ideaal kanaal om wet- en regelgeving te omzeilen)...

- De mogelijkheid van samenwerking met het machtige Chinese multinationale kapitaal op basis van een solide compromis: dit laatste krijgt in China een voorkeursbehandeling, terwijl het weet dat alleen de regering en de CCP het behoud van de eenheid van het land-continent kunnen garanderen.

- Het intrinsieke gewicht van China (zijn geografische en demografische omvang) - een land als Vietnam kan dezelfde evolutie doormaken als zijn buurland, maar kan daarvoor niet de rang van grote mogendheid opeisen.

De versnelde kapitalistische transformatie van China werd niet bereikt zonder de arbeidersklasse een historische nederlaag toe te brengen tijdens de massale repressie die bekend staat als Tiananmen in april 1989 (het hele land was betrokken, niet alleen Peking) [13]. Een nederlaag die deel uitmaakt van de nieuwe ordening van sociale klassen.

- Het proletariaat. De arbeidersklasse in de staatsbedrijven verzette zich hardnekkig tegen de door de autoriteiten geëiste intensivering van het werk, zozeer zelfs dat de autoriteiten in laatste instantie besloten een groot deel van hen aan de productie te onttrekken, terwijl ze hen met allerlei middelen bleven betalen. De uittocht van het platteland maakte de vorming van een nieuw proletariaat mogelijk, vooral in de vrijhandelszones. In die tijd bestond 70% van hen uit vrouwen en Chinese arbeiders zonder papieren (het was in China verboden om zonder officiële toestemming van woonplaats te veranderen). De perfecte arbeidskrachten voor de overexploitatie die kenmerkend was voor de periode van primitieve kapitaalaccumulatie. De eerste generatie immigranten uit het binnenland leed in afwachting van hun terugkeer naar het dorp. De tweede generatie vocht voor hun regularisatie met de steun van talrijke organisaties.

- De sociale en ideologische orde is omgedraaid. De intellectuele elites, gisteren nog aan de onderkant van de sociale hiërarchie, worden opnieuw geprezen. Vrouwen uit de arbeidersklasse worden onzichtbaar gemaakt. Deng Xiaoping bepleit de deugden van 'trickle-down' (de verrijking van één wordt geacht de verrijking van allen in te luiden). De economische staatssector functioneert nu in symbiose met het particulier kapitaal. China heeft een recordaantal miljardairs, die te vinden zijn in de leidende organen van de CCP.

​​​​​​​Grootmachten, imperialisme en onderlinge afhankelijkheid

Er is geen grote kapitalistische macht die niet imperialistisch is. China is geen uitzondering. Enkele voorbeelden.

- De 'periferie' op de knieën krijgen. Dankzij de ontwikkeling van een hogesnelheidstransportnet is Tibet het voorwerp van kolonisatie geworden. In Oost-Turkestan (Xinjiang) wordt de Oeigoerse bevolking met een moslimmeerderheid onderworpen aan een reeks maatregelen die gaan van gedwongen assimilatie tot massa-internering met als doel op zijn minst culturele genocide [14]. Het verdrag dat de eerbiediging van de democratische rechten van de bevolking van Hongkong garandeerde bij de teruggave van de kolonie ('één land, twee systemen'), werd eenzijdig opgezegd door Xi Jinping. Na jaren van volksverzet, legde Peking zijn repressieve orde op, waarbij onafhankelijke organisaties werden gecriminaliseerd (gedwongen zich te ontbinden) en dissidenten tot zware straffen werden veroordeeld [15]. Het recht op zelfbeschikking, de vrijheid van volkeren om zelf hun lot te bepalen, is niet langer een zaak in de marge van het Rijk.

- Om zijn investeringen te beschermen in het tijdperk van de 'nieuwe zijderoutes' en om de toegang tot de Indische Oceaan te verzekeren (de 'corridors') [16], aarzelt Peking niet om de ergste dictaturen te steunen (zoals in Birma/Myanmar) en zich te mengen in de interne aangelegenheden van een land (zoals in Pakistan).

- De tijdelijke verlamming van de Verenigde Staten (die vastzitten in het Midden-Oosten) heeft Xi Jinping in staat gesteld de hele Zuid-Chinese Zee te militariseren en de controle te verwerven over maritieme gebieden die toebehoren aan de landen die eraan grenzen, van de Filipijnen tot Vietnam. Peking hekelt (terecht) het Amerikaanse grootmachtbeleid in de regio, maar aarzelt niet om de overweldigende superioriteit van zijn zeestrijdkrachten tegen zijn buren in te zetten.

- Om zijn (koopvaardij- of militaire) zeewegen veilig te stellen, neemt Peking bezit van havens in veel landen, van Sri Lanka tot Griekenland, en gebruikt daarbij zo nodig het schuldwapen. Als de terugbetaling niet plaatsvindt, kan ze eisen dat een havengebied een Chinese concessie wordt voor een periode van maximaal 99 jaar (dat was de koloniale status van Hong Kong!).

- Door zich internationaal te profileren, neemt China nu deel aan het afbakenen van invloedzones in het zuidelijk deel van de Stille Oceaan door een belangrijke maritieme ruimte op te eisen [17].

De Verenigde Staten waren en blijven de belangrijkste imperialistische macht, de voornaamste bron van militarisering, oorlogen en instabiliteit in de wereld. Dat is belangrijk om op te merken. De kwestie van het VS-imperialisme wordt behandeld in een ander artikel in dit dossier van het tijdschrift L'Anticapitaliste. Ik zal er hier niet op terugkomen, behalve om op te merken dat Joseph Biden erin geslaagd is de strategie van de VS te heroriënteren op het grote Indo-Pacifische operatiegebied. Obama had dat willen doen, maar is daar niet in geslaagd [18], vastgelopen in het Midden-Oosten [19]. Er is een continuïteit tussen het beleid van Donald Trump en dat van Joe Biden [20]. Het beleid van laatstgenoemde lijkt echter coherenter te zijn dan dat van Donald Trump [21].

Geconfronteerd met de dreiging van de VS had het maoïstische regime een defensieve strategie ontwikkeld, gebaseerd op het leger, de mobilisatie van het volk en de grootte van het land: een indringer zou verdwalen. Anderzijds moet een grote mogendheid zich doen gelden op de oceanen (en tegenwoordig ook in de ruimte en op het gebied van de kunstmatige intelligentie). De marine en de luchtmacht zijn de eerste militaire spil van het beleid van Xi Jingping, die de middelen van het land mobiliseert om op andere gebieden snel vooruitgang te boeken.

Op die manier neemt het huidige Chinese regime deel aan de dynamiek van militarisering van de wereld (en dus aan de verergering van de klimaatcrisis). Sommigen ter linkerzijde hebben het over het 'recht' van China om zijn plaats onder de zon op te eisen, maar sinds wanneer moeten wij de 'rechten' van een mogendheid verdedigen en niet die van volkeren?

De spanning tussen Washington en Peking over de kwestie Taiwan is nu op zijn hoogtepunt [22]. Er zijn twee tegengestelde logica's. Die van staten die verwikkeld zijn in een hevige concurrentiestrijd op lange termijn en die van de kapitalistische globalisering waar onderlinge afhankelijkheid in termen van technologieën, productieketens - de 'waardeketens' -, handel en financiën van het grootste belang is. Op alle gebieden wordt geconcurreerd en er ontstaan 'kampen' in een geglobaliseerde markt en financiën. Wat ook de tegenstrijdigheden zijn waarmee de globalisering vandaag de dag te kampen heeft, de kapitalistische 'ont-globalisering' van de economie lijkt een uitdaging te zijn. De onderlinge afhankelijkheid is zodanig dat een oorlog noch in het belang van de burgerlijke klassen in China noch in het belang van de VS is, maar de spanning is zodanig dat een ontsporing met explosieve gevolgen niet kan worden uitgesloten.

De situatie is des te instabieler omdat zowel president Biden als president Xi te maken hebben met een fragiele binnenlandse situatie.

Waar gaat China heen? Ik zal niet proberen deze vraag te beantwoorden, dat laat ik over aan iemand met meer kennis van zaken. Als het nog de CCP was die het land bestuurde, maar dat is niet meer het geval. Het is Xi Jinping's kliek. Xi Jinping heeft een verandering van politiek regime opgelegd [23]. Vroeger maakte een collegiaal leiderschap de voorbereiding mogelijk van de opvolging van generaties aan het hoofd van de partij, een factor van stabiliteit. Vandaag heeft de Xi Jinping-factie de alleenheerschappij over de macht. Na bloedige zuiveringen en de wijziging van de grondwet, kan hij beweren dat hij voor het leven regeert.

Ook in China wordt de selectie van politiek personeel irrationeel ten opzichte van de collectieve belangen van de heersende klassen.

Noten

[1] De term imperialisme kan in verschillende historische contexten worden gebruikt. In dit geval betekent het een grote kapitalistische macht.

[2] Pierre Rousset, 4 juni 2017, ' La crise coréenne et la géopolitique en Asie du Nord-Est : du passé au présent', ESSF.

[3] Philip S. Golub, 'Contre Washington, Pékin mise sur la finance', Le Monde diplomatique, november 2021, p.13.

[4] Au Loong Yu, mei 2014, 'What is the nature of capitalism in China ? – On the rise of China and its inherent contradictions', ESSF.

[5] Zie Romaric Godin, 9 september 2021, 'Chine : le géant de l’immobilier Evergrande au bord du gouffre – Les contradictions du modèle chinois', ESSF.

[6] Dit wordt erkend door Paul Krugman over zijn eigen prognoses in de New York Times van 22 oktober 2021.

[7] Natuurlijk verdwenen het 'glazen plafond' en het patriarchaat niet uit de samenleving.

[8] Ondanks de beproeving van de Koreaanse oorlog, die in 1953 begon en een echt rampscenario was voor Peking, wiens prioriteit de wederopbouw van het land was.

[9] Pierre Rousset, 'L’expérience chinoise et la théorie de la révolution permanente', l'Anticapitaliste n°126 (mei 2021).

[10] Daarom is het beter om niet de formule van overgangssamenleving naar socialisme te gebruiken.

[11] Het is gebruikelijk geworden om de gehele periode 1966-1976 de 'Culturele Revolutie' te noemen. Op die manier worden de jaren van 'tumult', die aan de repressie van 1968-1969 voorafgingen, en die van een onstabiele bureaucratische normalisatie, in één en dezelfde periode samengebracht.

 [12] Pierre Rousset, 'La Chine du XXe siècle en révolutions - II - 1949-1969 : crises et transformations sociales en République populaire', ESSF:

[13] Zie met name de twee artikelen van Jean-Philippe Béja, ESSF.

[14] Daniel Tanuro, 'Le Xinjiang s’invite dans la politique belge', 28 april 2021, Gauche anticapitaliste (Belgique).

[15] Alain Baron, 27 augustus 2021, 'Le mouvement de 2019 à Hong Kong, et son écrasement'. ESSF.

[16] Voor een overzicht van deze kwestie, zie Globalization Monitor, China’s overseas investments in the Belt and Road Era. A people’s and environmental perspective, augustus 2021.

[17] Zie met name de kaart bij het artikel van Nathalie Guibert in Le Monde van 10 en 11 oktober 2021.

[18] Simon Tisdall, 25 september 2016, The Guardian.

[19] Biden vertrouwt in het bijzonder op Israël, Saoedi-Arabië en Egypte om deze regio van de wereld te 'controleren'.

[20] Dianne Feeley, 'La politique étrangère de l’administration Biden', l’ Anticapitaliste:

[21] Dan La Botz, 13 oktober 2021, 'Biden concentre sa politique étrangère sur la Chine', l’Anticapitaliste.

[22] Brian Hioe, 4 november 2021 'Caught Between the Two Superpowers. Taiwan Amidst US-China Great Powers Rivalry', Spectre.

[23] In Loongyu, Pierre Rousset, 22 oktober 2017 , 'Le 19e congrès du Parti communiste chinois – La modernisation par une bureaucratie prémoderne', ESSF. Pierre Rousset, 3 december 2017, ESSF (artikel 42569), 'Le 19e congrès du Parti communiste chinois et les ambitions mondiales de la direction Xi Jinping '.

Dit artikel stond op ESSF en is een lange versie van een artikel gepubliceerd in het tijdschrift l'Anticapitaliste nr. 130 van november 2021. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.