We volgen haar over de uitgestrekte schoolcampus, met zijn sportvelden en lesgebouwen. We zien andere leerlingen trainen, ontspannen discussiëren over of je homo’s aan hun manier van lopen kunt herkennen, een fotoreportage maken, in de kantine kouten over vriendschap. Michelle heeft er geen deel aan. Af en toe vangt ze een sneer op van een klasgenote. Ze dwaalt door eindeloze fris geboende gangen en lokalen. We voelen haar verlatenheid.

Dood
Op 20 april 1999 schoten Eric Harris en Dylan Klebold tien medeleerlingen, een leerkracht en zichzelf op hun school in Littleton, Amerika dood. Door de kogels uit hun automatische wapens raakten tientallen anderen gewond. In de film van Gus Van Sant is Michelle hun eerste slachtoffer. Of dat in 1999 precies zo is gegaan, doet er niet zo toe. Elephant is een speelfilm. Een interpretatie. Maar wel één die hout snijdt. En een perfecte aanvulling op het docudrama dat Michael Moore over deze gebeurtenis maakte met Bowling for Columbine. Wie Elephant wil gaan zien en Bowling for Columbine gemist heeft, doet er goed die film eerst te gaan bekijken. Bij elke videotheek ligt deze onderhoudende Oscarwinnaar in de schappen.

Macro
In Bowling for Columbine zie je de beelden van de echte schietpartij in de school, geregistreerd door een batterij aan beveiligingscamera’s (die hebben geholpen!). Het leven van de daders en hun directe drijfveren komen niet in beeld. Moore’s film is een speurtocht naar de maatschappelijke omstandigheden die het drama mogelijk maakten. Er komen er nogal wat voor het voetlicht. Zoals het geweld waarmee de Amerikaanse politiek doorspekt is. Van Vietnam en Chili tot en met Irak. Ook de armoede en de sociale ongelijkheid komen bij Moore naar voren. En het ontbreken van een sociaal vangnet. Dat vormt de basis voor een ideologie van hardheid. En dus voor angst. Angst die door politici en media wordt uitgebuit en aangewakkerd. Angst waartegen een ongebreidelde beschikbaarheid van vuurwapens als remedie wordt aangeprezen. Per hoofd van de bevolking is er in Amerika een vuurwapen in omloop. De boodschap van Moore is dat het bij zo’n explosieve cocktail van geweldstraditie, sociale tegenstellingen, ultraliberale filosofie, angst en wapenbezit wel moet misgaan. En dat gaat het ook. Elke 47 minuten sterft een Amerikaan door een kogel. Gekocht in de supermarkt.

Micro
De meeste van de 10.000 Amerikaanse vuurwapendoden per jaar vallen in de getto’s. Maar met enige regelmaat gaat het ook mis in ‘gewone’ wijken, in gezinnen, op een school.
Elephant zoemt in op zo’n school.
Gus Van Sant laat ons minutieus meekijken in het leven op die school. Door zijn cameravoering, de kristalheldere belichting, de muziek en het naturel acteren door gewone scholieren, wordt de sfeer raak neergezet. We zijn getuige hoe de meeste leerlingen het zich in deze leerfabriek nog redelijk naar de zin maken. We zien ook dat sommige leerlingen er verloren raken. Zoals Michelle. En zoals de twee jongens die een bloedbad gaan aanrichten. Ook zij worden gepest. Ondergefluimd, vernederd, uitgestoten. Juist op een leeftijd dat erbij horen zo belangrijk is, heeft dat een vernietigende uitwerking. En niemand ziet hun nood. Ze wreken zich op een afschuwelijke manier. Ze willen nog een keer genieten door het afschieten van de pestkoppen en de onverschilligen. En van Michelle, een extreem symbool van hun eigen bestaan als losers.

Cirkel
Michael Moore zet met Bowling een kruitvat neer, Van Sant steekt er met Elephant een lont in. Maar wie zorgt voor de vonk?
Na afloop van de film, op de fiets op weg naar huis, schotelde ik mijn zoon mijn bespiegelingen voor. Zijn reactie was simpel: ‘Dat klopt allemaal wel, maar die gasten waren natuurlijk ook gewoon gestoord.’ Dat maakt de cirkel rond! Want niet iedere Amerikaan schiet andere mensen dood. Voorwaarden en gelegenheid zijn niet genoeg, ze maken de kans op ellende wel groter. En niet iedere gepeste jongere slaat aan het moorden. Een aanleiding volstaat niet, maar het maakt de kans op misère wel groter. Een zekere labiliteit, die ook de reden kan zijn voor het pesten, is nodig om de verklaring compleet te krijgen. Zeker als er nergens een knip wordt gemaakt - een wapenverbod, een attente leerlingbegeleider - gaat het mis. Goed mis.