Revolutionair tegen wil en dank

Een film gemaakt door een getalenteerde regisseur, Steven Spielberg, en met een scenario van een minstens even getalenteerde schrijver, Tony Kushner. Dat belooft veel. En Lincoln maakt veel waar. Het is een ontroerende film over een man die, tegen zijn zin in, leider was van een grootse vrijheidsstrijd.

Steven Spielberg heeft vaak blijk gegeven van vertrouwen in de American Dream en het idee dat de Verenigde Staten meer dan een staat, een ideaal is. In de handen van Spielberg werd eerder de Amerikaanse rol in de Tweede Wereldoorlog die van kampioen van democratie en vrijheid. Met Lincoln heeft hij een eerder hoofdstuk geschreven in deze mythe van de Verenigde Staten als de 'glanzende stad op de heuvel'. Bij linkse mensen, en met de slachtoffers van Amerikaanse machtspolitiek en arrogantie in gedachten, van de genocide op de inheemse bevolking tot Afghanistan, wekt dit Amerikaanse patriottisme weerzin en wantrouwen op. Terecht. Maar Spielbergs patriottisme, of dat van de links van hem staande Tony Kushner, is niet dat van bijvoorbeeld Sarah Palin. Dat verschil stelde hen in staat een film te maken over, in de woorden van historicus James M. McPherson, een reluctant revolutionary.

De film concentreert zich op een korte periode in Lincoln's leven, de laatste maanden van de Amerikaanse burgeroorlog toen het huis van afgevaardigden moest stemmen over het dertiende amendement dat slavernij in de VS af zou schaffen. Eerder had Lincoln de Emancipation Proclamation uitgevaardigd waarin slaven in de rebellerende zuidelijke staten vrij verklaard werden. Maar dit was een oorlogshandeling en was gebaseerd op de buitengewone volmachten van Lincoln als oorlogspresident. En ze gold niet voor slavenhoudende staten die niet in opstand waren gekomen. Hoe zou het verder gaan na het aflopen van de oorlog? Wat als er een compromis kwam met de slavenhouders? In een sleutelscène neemt Lincoln, mooi gespeeld door Daniel Day-Lewis, alle mogelijke scenario's door om duidelijk te maken dat alleen een amendement in de grondwet definitief een einde kan maken aan slavernij.

De film hecht er veel belang aan dat dit amendement alleen kans maakt zolang Lincoln het prestige heeft van een oorlogsleider en de maatregel gepresenteerd kan worden als de genadeklap aan het economische systeem van de vijand. De dramatische spanning in de film hangt voor een groot deel af van de race om het historische amendement aangenomen te krijgen voor de oorlog afloopt. Het is historisch betwistbaar of deze stemming werkelijk zo essentieel was. In 1865, toen de oorlog al vier jaar duurde, was slavernij een ernstig verzwakt instituut. Duizenden slaven waren gevlucht in wat de zwarte historicus W.E.B. Du Bois treffend omschreef als een 'algemene staking'. Het is twijfelachtig of slavernij ontwikkelingen als deze te boven had kunnen komen.

De focus van Lincoln op het politieke gemanoeuvreer toont de beperkingen van het liberalisme van Spielberg. Het einde van slavernij als het werk van een hardnekkige, nobele blanke man? Niks over bijvoorbeeld Frederick Douglass, de voormalige slaaf en abolitionistisch boegbeeld? De eerste scene van de film, in een echo van Saving Private Ryan, is een scene op een slagveld; zwarte Noordelijke soldaten verwikkeld in een intens man-tegen-man gevecht met Zuidelijke 'grijzen'. Maar hoe doorslaggevend de colored regiments waren voor de overwinning van het Noorden, daar is Lincoln stil over. De paar zwarte karakters in de film hebben nauwelijks tekst, ze zijn grotendeels klankborden voor de blanken die geschiedenis maken – dit terwijl ze in werkelijkheid zelf actief waren voor het einde van slavernij.

Tweede historische twistpunt; Spielberg's en Kushner's Lincoln is een levenslange tegenstander van slavernij. Dat hij daar niet meteen rond voor uitkomt is slechts tactiek. De film vertelt niet dat Lincoln zijn leven lang overtuigd was van de superioriteit van het blanke ras, en pas tijdens de oorlog tot de conclusie kwam dat slavernij met wortel en tak moest worden uitgeroeid. Kushner en links-liberale commentaren zien het verhaal van Lincoln graag als een parallel met Obama, een president die volgens hen met hard werk en moeizame compromissen historische vooruitgang boekt. Maar de historische grootheid van Lincoln lag er in dat hij juist geen compromis sloot.

Maar het heeft weinig zin om Lincoln te bekritiseren omdat het niet een andere film is. Glory (1989) was een respectvolle film over de zwarte troepen – maar ook hier zagen we nog veel van het verhaal door de ogen van hun blanke commandant. Echt vooruitgang is er als Hollywood nog eens een film maakt over bijvoorbeeld Harriet Tubman, ontsnapte slavin en gewapende bevrijder van honderden slaven. Laten we hopen dat de makers van die film van vergelijkbare statuur zijn als Spielberg en Kushner.