In de Spaanse Burgeroorlog van 1936 tot 1939 vocht een jongedame uit Rotterdam mee. Zij werd bekend als ‘de koningin van de mitrailleur’. Het ging om de Communiste Fanny Schoonheyt. De journaliste Yvonne Scholten is op zoek gegaan naar haar handel en wandel en heeft de opbrengst daarvan geboekstaafd. Dat levert een spannend verslag op.

In 1936 brak in Spanje een burgeroorlog uit. Aan de ene kant de linkse krachten: een democratisch gekozen linkse regering, en progressieve liberalen, socialisten, communisten en anarchisten. Aan de andere kant rechtse coupplegers: politie, leger, de katholieke kerk en de fascisten onder leiding van Franco. Het linkse kamp, ook wel Republikeins genoemd, kreeg steun van de Sovjet Unie onder Stalin. Het rechtse kamp, de Nationalisten, werd geholpen door Hitler Duitsland en het Italië van Mussolini. Het werd een strijd op leven en dood – een half miljoen mensen kwam om. In 1937 ontstond een extra complicatie toen ter linkerzijde de Communisten op initiatief van Stalin de revolutionaire trotskisten en anarchisten te lijf gingen. De stalinisten wonnen deze burgeroorlog binnen de burgeroorlog, maar verloren uiteindelijk in 1939 van de nationalisten. Tot 1975 zou Franco Spanje in de greep van een rechtse dictatuur houden.

Geëmancipeerd type
Fanny Schoonheyt (1912-1961) was in 1934 in Barcelona gaan wonen met het voornemen Spaans correspondent van een Nederlandse krant te worden. Onmiddellijk na het begin van de gevechten sloot ze zich aan bij de Republikeinen. Na de verovering van Barcelona ‘door en voor het volk’ begaf ze zich naar het Catalaanse front. Daar onderscheidde ze zich als een dappere ‘koningin van de mitrailleur’. Fanny was voor Spaanse begrippen een avontuurlijk en geëmancipeerd type: ze vocht met de mannen mee, rookte op straat, droeg broeken ook buiten diensttijd en was technisch heel handig. Ze was tot op het bot gemotiveerd om de fascisten te bestrijden en behoorde tot de door Moskou aangestuurde Communisten. Na de nederlaag van de Republiek verdwijnt ze enige tijd in Franse interneringskampen en in 1940 wordt ze verscheept naar de Dominicaanse Republiek. Daar bevalt ze van een dochter. Vanaf dat moment – ze zal ook nog enige tijd op Curaçao wonen en uiteindelijk in 1961 in Nederland overlijden aan hartfalen – zwijgt ze als het graf over haar Spaanse periode. Zelfs haar dochter krijgt er niets over te horen. Het is Yvonne Scholten die de ‘koningin van de mitrailleur’ weer tot leven wekt met haar boek Fanny Schoonheyt – een Nederlands meisje strijdt in de Spaanse Burgeroorlog.

Het boek van Yvonne Scholten is een beschrijving van het leven en strijden van Fanny, een verhandeling over de Spaanse burgeroorlog en een verslag van de speurtocht die Scholten heeft moeten afleggen om Fanny’s verleden boven tafel te krijgen. Het is een bewonderenswaardig boek geworden. Scholten heeft alle relevante literatuur geraadpleegd, is in archieven gedoken en waar mogelijk betrokkenen geïnterviewd. Gelukkig heeft ze ook kunnen putten uit brieven van Fanny aan haar beste vriendin in Rotterdam. In het wat ouderwetse, verzorgde taalgebruik van die brieven klinkt de stem door van een enthousiaste en bewogen jonge vrouw. Dat geeft veel kleur aan het geheel. De meer zakelijke passages van het boek, met de toestand in de wereld en het verloop van de Spaanse burgeroorlog, halen soms de vaart uit de persoonsbeschrijving, maar zijn zeer informatief en onontbeerlijk om de persoon Fanny te kunnen plaatsen.

Raadsel
Yvonne Scholten geeft aan dat ze op lang niet alle vragen rond de ‘koningin van de mitrailleur’ een antwoord heeft kunnen vinden. Zo is nog duister wie de vader van Fanny’s dochter is geweest. En ook het raadsel van het verzwijgen van de Spaanse jaren na 1940 wordt niet helemaal opgelost. Yvonne Scholten geeft wel mogelijke motieven aan. De belangrijkste daarvan is dat het aannemelijk is dat Fanny heeft meegewerkt met de Russische geheime dienst, de NKVD. En in 1937 heeft ze enige tijd in een ziekenhuis in Barcelona gelegen in een kamer naast Ramon Mercader. Er zijn aanwijzingen dat ze met deze Mercader een verhouding heeft gehad. Mercader was de man die in 1940 in opdracht van de NKVD in Mexico Leon Trotsky vermoordde.

Yvonne Scholten sluit niet uit dat Fanny niet meer in verband gebracht wilde worden met de wandaden van het stalinisme. Contacten met Russische geheime dienst waren natuurlijk ook geen aanbevelingen voor iemand die graag haar Nederlandse nationaliteit wilde herkrijgen. Die was haar afgenomen vanwege ‘vreemde krijgsdienst’ voor de Spaanse Republiek. Misschien zullen de archieven in Moskou ooit de antwoorden op de openstaande vragen rond het leven van Fanny Schoonheyt prijsgeven. Tot zolang is het goed toeven bij het informatieve, inspirerende en boeiende boek van Yvonne Scholten.

Fanny Schoonheyt, een Nederlands meisje strijd in de Spaanse Burgeroorlog – Yvonne Scholten. Meulenhoff Amsterdam 2011. Paperback €19,95.