In het december nummer van Spanning, het blad van het wetenschappelijk bureau van de SP, staat een twee pagina's lang interview met Seth Lievense, coördinator van de beweging 'Zeitgeist Nederland'. Dit nummer van de Spanning staat in het teken van democratisering van de economie – maar de ideeën van Zeitgeist zijn uit economisch oogpunt absurd en ook niet democratisch.

De Zeitgeist beweging is vooral bekend vanwege enkele films waarin hun inspirator, Peter Joseph (hij houdt zijn volledige naam geheim) zijn visie op de wereld uiteenzet. De eerste film, Zeitgeist: The Movie, verscheen zo'n zes jaar geleden en werd gevolgd door Zeitgeist: Addendum waarna Peter Joseph de Zeitgeist beweging oprichtte. In 2010 verscheen een remake van de eerste film Zeitgeist: Final Edition en begin 2011 Zeitgeist: Moving Forward. De films gebruiken de stijl en ingrediënten van documentaires, zoals historisch beeldmateriaal en voice-overs, om Peter Joseph's ideeën naar voren te brengen.

Vooral de eerste film is berucht. Deze bestaat uit drie delen, The Greatest Story Ever Told, All the World's a Stage en Don't Mind the Men Behind the Curtain. All the World's a Stage betoogt dat de aanslagen van 11 september 2001 het werk waren van de overheid van de Verenigde Staten om een klimaat van angst te generen dat binnenlandse repressie en de war on terror zou rechtvaardigen.

Deel drie introduceert de bad guys in het verhaal; 'internationale bankiers'. Deze groep zou gedurende de twintigste eeuw de Verenigde Staten oorlogen in geloodst hebben om daar zelf beter van te worden, alhoewel de film ook suggereert dat een dergelijke samenzwering zelfs al eeuwenoud is. De hoge kosten van oorlog voeren dwongen de Amerikaanse regering om geld te lenen van die bankiers. Om dit te bereiken zouden bankiers bijvoorbeeld het zinken van de passagiersboot Lusitania, aanleiding voor de Amerikaanse inmenging in de Eerste Wereldoorlog, en de Japanse aanval op Pearl Harbour uitgelokt hebben om de VS deel te laten nemen aan de wereldoorlogen.

Dit soort denkbeelden zijn weinig origineel – vergelijkbare samenzweringstheorieën doen al lange tijd de ronde in de rafelranden van het rechtse spectrum. Dat 'internationale bankiers' de wereld controleren is een bekend motief in het wereldbeeld van bijvoorbeeld blanke militie-groepen in de VS of neonazi splinters. In die kringen wordt ook vaak in plaats van het eufemisme 'internationale bankiers' gewoon gezegd over wie ze het eigenlijk willen hebben; Joden. De mythe van een internationale samenzwering van Joodse bankiers is een standaardelement van antisemitische ideologieën en gaat terug op christelijk antisemitisme en contrarevolutionaire mythes uit de negentiende eeuw.

De Zeitgeist films herhalen kernelementen van modern antisemitisme, gedeeltelijk door antisemieten die er geen twijfel over lieten bestaan dat de bankiers en Joden voor hen een en dezelfde groep waren, aan te halen. Zeitgeist: The Movie citeert bijvoorbeeld Louis McFadden, lid van het Amerikaanse congres in de vroege twintigste eeuw. De film citeert zijn uitspraak over een 'wereldwijd bankiers systeem', een door internationale bankiers gecontroleerde 'superstaat' die deel is van een plan van bankiers om de wereld te onderwerpen. Dit zou zo uit het invloedrijke antisemitische pamflet 'De Protocollen van de Wijzen van Zion' kunnen komen – en McFadden maakte in andere toespraken duidelijk dat hij dacht dat deze bankiers Joden waren. Door in grote lijnen het vertoog van propaganda als 'De Protocollen van de Wijzen van Zion' te herhalen geeft Zeitgeist die ideeën ook nieuwe geloofwaardigheid.

Verdedigers van Zeitgeist wijzen er op dat de beweging niet zomaar beoordeeld kan worden op Peter Joseph's film. In een FAQ op hun website volgt op de vraag 'Is er een verband tussen de Zeitgeistbeweging en Peter Josephs filmreeks?' een kordaat 'Nee'. Dit antwoord wordt vervolgens afgezwakt door te stellen dat de films wel de beweging 'inspireerden' en de beweging met deze films, met antisemitische samenzweringstheorieën en al, dezelfde zoektocht naar 'waarheid, vrede, en duurzaamheid' deelt. De boodschap van Zeitgeist druipt van het optimisme, progressief klinkende retoriek en bedient zich van symbolen als Martin Luther King en Ghandi. Allicht dat volgelingen van Zeitgeist echt denken dat je antisemitische samenzweringstheorieën serieus kunt nemen en ontdoen van hun mensverachtende karakter door een paar woordjes te vervangen of weg te laten. Het zou zeker onterecht zijn te stellen dat alle aanhangers van Zeitgeist antisemieten zijn. Maar onzin blijft onzin.

Het onderscheid dat Zeitgeist maakt tussen een productieve economie en parasiterende banken die 'kunstmatige schaarste' creëren is een ander bekend antisemitisch motief. Aan de ene kant heb je volgens die ideeën de goede industriëlen, mensen die 'productief' zijn, aan de andere kant de slechte speculanten. Voor extreem-rechtse antisemieten is dit een manier om tegelijkertijd op populistische wijze armoede en uitbuiting aan te vallen als het werk van een kleine laag parasieten en tegelijkertijd de eenheid van de natie te bewaren door het ontkennen van klassenstrijd. In plaats van een gevolg van in de heersende verhoudingen inherente belangentegenstellingen is armoede voor hen het werk van een kleine groep die verwijderd kan worden zonder dat het systeem op de schop hoeft. Waar dit aan voorbij gaat is dat je deze twee sectoren niet van elkaar kunt scheiden in het functioneren van de economie. Niet alleen verrichten banken essentiële diensten voor industrieel kapitaal, kapitaal dat in de ene sector geïnvesteerd wordt, is verdiend in de andere sector en vice versa.

Joker Zeitgeist is consequenter dan fascisten die menen een onderscheid te kunnen maken tussen 'productieve (Arische) kapitalisten' en 'parasiterende (Joodse) bankiers' en slechts voorstellen deze tweede categorie te 'verwijderen'. Hun idee is een samenleving zonder markten waarin dankzij technologische vooruitgang de hoeveelheid arbeid drastisch verlaagd wordt en tegelijkertijd de levensstandaard sterk kan groeien. Seth Lievense betoogt dat het huidige economische systeem gebaseerd is op 'fictieve schaarste'; 'Fictief, omdat er dankzij technologische ontwikkeling en automatisering helemaal geen tekorten hoeven te zijn. Door aan producten een bepaalde geldwaarde te koppelen, creëer je echter schaarste en daarmee ongelijkheid'. Die 'fictieve schaarste', 'wordt in stand gehouden door de multinationals en de banken, die hier het meest aan verdienen'; 'banken creëren geld uit lucht, want sinds het loslaten van de goudstandaard vertegenwoordigt geld geen reële waarde meer.' De oplossing is 'automatisering' waardoor zo'n grote overvloed gecreëerd zou kunnen worden dat geld overbodig wordt. Grondstoffen en goederen zouden in zo'n staat van absolute overvloed zonder geld, markt of ruilsysteem beschikbaar gesteld kunnen worden. Het is, in het aangezicht van een groeiende ecologische crisis, ongelooflijk dat dergelijke ideeën worden verkondigd onder de titel 'naar een werkelijk duurzame economie'.

Het is überhaupt moeilijk zo'n wereldbeeld serieus te nemen. Om slechts een element aan te stippen; het argument dat sinds de loskoppeling van goud en geldwaarde, geld geen reële waarde meer vertegenwoordigt, is onzinnig. Ook goud heeft immers geen inherente waarde maar krijgt waarde toegekend omdat het als ruilmiddel een bepaalde functie heeft – net als geld.

Hun visie op de economie laat zien dat Zeitgeist de paranoïde samenzweringstheorieën niet achter zich heeft gelaten. Een visie die economische ongelijkheid verklaart als het werk van bankiers et cetera die 'uit het niets' geld creëren en technologische vooruitgang tegenhouden berust immers impliciet op de aanname van een enorme, generaties overstijgende samenzwering. Voor Zeitgeist is de wereld inderdaad het werk van een kleine groep poppenspelers 'behind the curtain'.

Dit alles heeft niks te maken met een socialistische visie op kapitalisme. Het is typisch dat volgens Peter Joseph ons economische systeem geen kapitalisme is (hij stelt kapitalisme gelijk aan een absoluut vrije markt en omdat dit ideaaltype natuurlijk niet bestaat, en ook niet kan bestaan omdat boven de markt staande instanties als staten nodig zijn om het functioneren ervan mogelijk te maken, bestaat kapitalisme volgens hem niet). Maar ongelijkheid in het kapitalisme is niet het gevolg van opzetjes van kwaadwillende bankiers et cetera maar van structurele tegenstellingen in een economie waarin door middel van koopwaar kapitaal vergaard wordt. In zo'n systeem zijn ook de grootste kapitalisten geen poppenspelers die de wereld naar hun hand kunnen zetten, ook zij zijn onderworpen aan de principes van de concurrentie die winstbejag afdwingen. Doen ze dat niet, dan gaan ze vroeg of laat failliet. Het is deze strijd van iedereen tegen iedereen die kapitalisme zo dynamisch maakt.

Noch links, noch rechts? Zeitgeist noemt zichzelf geen politieke beweging en noch links, noch rechts. Die zelfbeschrijving klopt in zoverre dat ze inderdaad geen politieke strategie hebben om hun doel te bereiken. Maar het technocratische optimisme van Zeitgeist heeft wel degelijk politieke implicaties. In een artikel op de Zeitgeist website wordt bijvoorbeeld uitgelegd dat ook in hun gedroomde wereld van overvloed nog wel beslissingen genomen moeten worden over het organiseren van de productie. Op zeer elitaire wijze wordt de mogelijkheid van democratisch bestuur van de maatschappij afgewezen als niks anders dan de 'heerschappij van het grauw'. Zeitgeist is principieel antidemocratisch omdat mensen zonder 'voldoende' opleiding niet vertrouwd zouden kunnen worden om de juiste beslissingen te nemen. In plaats van 'democratische willekeur' willen ze een bestuur van verlichte technocraten die op basis van 'de wetenschappelijke methode' de zogenaamd juiste beslissingen nemen.

Het hele kritische denken dat wetenschap niet waardevrij is en methodes uit de natuurwetenschappen niet zomaar toegepast kunnen worden op sociale processen wordt genegeerd. Alle tegenstrijdigheden in belangen van groepen mensen, de noodzaak om keuzes te maken en de vraag over wie welke keuzes moet maken, dat wordt allemaal weggewuifd met de belofte van overvloed en een naïef, welhaast religieus vertrouwen in 'wetenschap'.

Het is verrassend dat in Spanning dit alles op zo'n kritiekloze manier gepresenteerd wordt. Lievense wordt voorgesteld als een van de initiatiefnemers van Occupy in Nederland maar hij wijst er zelf op dat zijn betrokkenheid bij de beweging maar beperkt was. Als het de bedoeling was om ideeën van Occupy te presenteren, waarom dan niet bijvoorbeeld een artikel over de Nederlandse vertaling van het boek over schuld van de Amerikaanse antropoloog David Graeber? Als medebedenker van de slogan over de '99 procent' is hij invloedrijker geweest. Allicht dat het in Nederland lastig is mensen uit die beweging te vinden die interessante ideeën hebben over hoe een nieuw links er uit kan zien. Dat is reden te meer om ideeën als die van Zeitgeist niet nog meer krediet te geven.