Het onderstaande is een uittreksel uit een lezing die Ernest Mandel in 1976 in Londen hield op een seminar van de International Marxist Group, destijds [de naam van] de Britse afdeling van de Vierde Internationale. Aan de hand van het voorbeeld van de Tweede Wereldoorlog, laat hij zien hoe één oorlog verschillende soorten oorlogen kan bevatten. Elk van deze oorlogen vereist een andere benadering van revolutionaire marxisten.

“Vanaf de oprichting van de Communistische Internationale werden communisten opgevoed tot een principiële verwerping van het idee van 'nationale defensie' of 'verdediging van het vaderland' in imperialistische landen. Dat betekende een totale afwijzing van alles wat met imperialistische oorlogen te maken had.

De Trotskistische beweging werd in dezelfde geest opgevoed. Dat was des te noodzakelijker omdat de verschuiving van de Komintern naar rechts en het Stalin-Laval pact van 1935 de Stalinisten tot de ergste voorstanders maakten van pro-imperialistisch chauvinisme in West Europese landen en in sommige koloniale landen.

In India bijvoorbeeld leidde dat tot het rampzalige verraad van de stalinisten aan de volksopstand in 1942. Toen de opstand plaatsvond, stelden de Britten de gevangenissen open voor de leiders van de Communistische Partij van India om hen tot agitatoren tegen de opstand en voor de imperialistische oorlog te maken. Dit monsterlijke verraad legde de basis voor de blijvende massale invloed van de burgerlijke nationalistische Congrespartij in de decennia die volgden.

Onze beweging was ingeënt tegen het nationalisme in de imperialistische landen, tegen het idee om de imperialistische oorlogsinspanningen in welke vorm dan ook te steunen. Dat was een goede opvoeding en ik ben niet van plan die traditie te herzien.

Maar wat buiten beschouwing bleef, waren elementen van het veel complexere leninistische standpunt in de Eerste Wereldoorlog. Het is gewoon niet waar dat Lenins houding in die tijd kan worden teruggebracht tot de formule: 'Dit is een reactionaire imperialistische oorlog. Wij hebben er niets mee te maken.' Zijn positie was veel gedifferentieerder. Hij zei: 'Er zijn minstens twee oorlogen en wij willen er een derde aan toevoegen. (De derde was de proletarische burgeroorlog tegen de bourgeoisie, die in feite voortkwam uit de oorlog in Rusland).

Lenin voerde een vastberaden strijd tegen sektarische stromingen binnen de internationalistische tendens die het verschil tussen deze twee oorlogen niet erkenden. Zijn houding kan als volgt worden samengevat:

Er is een inter-imperialistische oorlog. Wij hebben niets met die oorlog te maken. Maar er zijn ook oorlogen van nationale opstanden van onderdrukte nationaliteiten. De Ierse opstand is 100 procent gerechtvaardigd. Ook al probeert het Duitse imperialisme ervan te profiteren, dat verandert niets aan het feit dat de Ierse onafhankelijkheidsstrijd tegen het Britse imperialisme gerechtvaardigd is. Hetzelfde geldt voor de nationale beweging in koloniën en semi-koloniën, de Indische beweging, de Turkse beweging, de Perzische beweging.

Hetzelfde geldt voor de onderdrukte nationaliteiten in Rusland en Oostenrijk-Hongarije. De Poolse nationale beweging is een rechtvaardige beweging, de Tsjechische nationale beweging is een rechtvaardige beweging. Een beweging van elke onderdrukte nationaliteit tegen de imperialistische onderdrukker is een rechtvaardige beweging.

En het feit dat de leiders van deze bewegingen verraad zouden kunnen plegen door deze bewegingen politiek en organisatorisch in verband te brengen met het imperialisme is een reden om deze leiders aan de kaak te stellen, geen reden om deze bewegingen te veroordelen.

Vijf oorlogen

Als we nu het probleem van de Tweede Wereldoorlog bekijken vanuit dit meer dialectische, meer correcte standpunt van Lenin, moeten we zeggen dat het inderdaad een heel gecompliceerde zaak was. We kunnen zeggen - op het gevaar af dat ik het iets te sterk zeg - dat de Tweede Wereldoorlog in werkelijkheid een combinatie van vijf verschillende oorlogen was. Dat mag op het eerste gezicht schandalig klinken, maar een nadere beschouwing zal het bevestigen.

Ten eerste was er een oorlog tussen het nazi-, Italiaans en Japans imperialisme aan de ene kant en het Anglo-Amerikaans-Franse imperialisme aan de andere kant. Dat was een reactionaire oorlog, een oorlog tussen verschillende groepen van imperialistische machten. We hadden niets te maken met die oorlog, we waren er helemaal tegen.

Ten tweede was er een rechtvaardige oorlog uit zelfverdediging van het Chinese volk, een onderdrukt semi-koloniaal land, tegen het Japanse imperialisme. Op geen enkel moment was Chiang Kai-shek's alliantie met het Amerikaanse imperialisme voor een revolutionair een rechtvaardiging om zijn oordeel over het karakter van de Chinese oorlog te wijzigen. Het was een oorlog van nationale bevrijding tegen een bende rovers, de Japanse imperialisten, die het Chinese volk tot slaaf wilden maken.

Deze onafhankelijkheidsoorlog begon vóór de Tweede Wereldoorlog, in 1937; in zekere zin begon hij in 1931 met het Japanse Mantsjoerije-avontuur en raakte verweven met de Tweede Wereldoorlog, maar bleef er een apart en autonoom deel van.

Ten derde was er een rechtvaardige oorlog in het kader van de nationale verdediging van de Sovjet-Unie, een arbeidersstaat, tegen een imperialistische mogendheid. Het feit dat de Sovjetleiding zich niet alleen militair - wat absoluut gerechtvaardigd was - maar ook politiek met de Westerse imperialisten verbond, veranderde niets aan het rechtvaardige karakter van deze oorlog.

De oorlog van de Sovjet-arbeiders en -volkeren, de Sovjet-volkeren en de Sovjet-staat ter verdediging van de Sovjet-Unie tegen het Duitse imperialisme was vanuit elk marxistisch gezichtspunt een rechtvaardige oorlog. In deze oorlog waren we 100 procent voor de overwinning van één kamp, zonder enig voorbehoud of vraagtekens. Wij waren voor de absolute overwinning van het Sovjetvolk op de moordzuchtige brigades van het Duitse imperialisme.

Ten vierde was er een rechtvaardige oorlog van nationale bevrijding van de onderdrukte koloniale volkeren van Afrika en Azië (in Latijns-Amerika was er niet een dergelijke oorlog), gevoerd door de massa's tegen het Britse en Franse imperialisme, soms tegen het Japanse imperialisme en soms tegen beide op hun beurt. Dat waren ook absoluut gerechtvaardigde oorlogen van nationale bevrijding, ongeacht het specifieke karakter van de imperialistische macht.

Wij waren ook voor de overwinning van de Indische volksopstand tegen het Britse imperialisme en het kleine begin van de opstand in Ceylon [Sri Lanka] evenals voor de overwinning van de Birmese, Indo-Chinese en Indonesische guerrillastrijders op het Japanse, Franse en Nederlandse imperialisme, de een na de ander. Op de Filippijnen was de situatie nog complexer.

Het fundamentele punt is dat al deze oorlogen van nationale bevrijding gewoon oorlogen waren, ongeacht het karakter van hun politieke leiding. Men hoeft geen politiek vertrouwen te hebben in of politieke steun te verlenen aan de leiders van een bepaalde strijd om de rechtvaardigheid van de strijd te erkennen. Als een staking wordt geleid door verraderlijke vakbondsbureaucraten, stel je geen vertrouwen in hen - maar je stopt ook niet met het steunen van de staking.

De partizanenstrijd

De vijfde oorlog is de meest complexe. Ze vond niet plaats in het gehele door het nazi-imperialisme bezette Europa, maar hoofdzakelijk in twee landen, Joegoslavië en Griekenland; voor een groot deel ook in Polen en tot op zekere hoogte in Frankrijk en Italië. Dat was een bevrijdingsoorlog van de onderdrukte arbeiders en boeren en de stedelijke kleinburgerij tegen de Duitse nazi-imperialisten en hun handlangers.

Het ontkennen van het autonome karakter van deze oorlog komt er in feite op neer dat de arbeiders en boeren van West-Europa niet het recht hadden te strijden tegen degenen die hen op dat moment onderwierpen, tenzij ze duidelijk gekant waren tegen de vervanging van de bestaande door andere slavenhouders. Dat is een onaanvaardbaar standpunt.

Het is waar: als de leiding van dit massaverzet in handen blijft van bourgeois-nationalisten, stalinisten of sociaal-democraten, zou dit verzet uiteindelijk verkocht kunnen worden aan de westerse imperialisten. Het was de plicht van de revolutionairen dit te voorkomen door te trachten deze misleiders uit de leiding van de beweging te verdrijven. Maar het was onmogelijk een dergelijk verraad te voorkomen als men niet aan deze beweging deelnam.

Wat was de reden voor deze vijfde oorlog? Het waren de onmenselijke omstandigheden die heersten in de bezette landen. Hoe kan iemand daaraan twijfelen? Hoe kan iemand ons vertellen dat de werkelijke reden voor de opstand ideologisch was - zoals het chauvinisme van het Franse volk of de leiding van de CP? Zo'n verklaring is onzinnig.

Mensen vochten niet omdat ze chauvinisten waren. Mensen vochten omdat ze honger hadden, omdat ze werden uitgebuit, omdat er massadeportaties van slavenarbeiders naar Duitsland waren, omdat er massaslachtingen waren, omdat er concentratiekampen waren, omdat er geen stakingsrecht was, omdat vakbonden verboden waren, omdat communisten, sociaal-democraten en vakbondsmensen in de gevangenis werden gezet. [...]

Was het verkeerd om in opstand te komen tegen deze overexploitatie en onderdrukking? Wie kan serieus beweren dat de arbeidersklasse van West- of Oost-Europa zich van stemming had moeten onthouden of passief had moeten blijven tegenover de gruwelen van de nazi-onderdrukking en -bezetting? Dat standpunt is onhoudbaar.

Er was dus een vijfde oorlog, die ook een autonoom aspect was van de gebeurtenissen tussen 1939 en 1945. Het correcte revolutionair-marxistische standpunt [...] had als volgt moeten luiden: alle massale strijd en opstanden, gewapend of ongewapend, tegen het nazi-imperialisme in bezet Europa moeten volledig worden gesteund en bestreden om ze om te vormen tot een zegevierende socialistische revolutie, dat wil zeggen om te strijden voor het verdrijven van diegenen uit de leiding van de strijd die die strijd verbinden met de westerse imperialisten en die in werkelijkheid het kapitalisme wilden handhaven aan het einde van de oorlog, wat in werkelijkheid ook is gebeurd.”

Dit artikel stond op Sozialistische Zeitung. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.