Bart Tromp was binnen de PvdA bekend als dwarsdenker, als eigenzinnig maar oerloyaal aan de sociaaldemocratie, en ook als belangrijk partijideoloog. In een toegankelijke bundel heeft de Bart Tromp stichting nu een aantal belangrijke teksten van Tromp over de sociaaldemocratie bijeen gebracht.

Voor een socialist is lezing van deze bundel een waar genoegen. Tromp wist waarover hij het had. Hij kende zijn klassieken, en dan niet alleen de grote bekende. Je kunt met een aantal van zijn oordelen van mening verschillen. Maar het is bij Tromp wel een onderbouwde en goed beredeneerde mening. Bovendien is het voordeel van linkse sociaaldemocraten dat ze wel zelfstandig moeten denken. Ze staan niet meer in een grote traditie maar moeten zelf teruggrijpend op een verder verleden nieuwe ontwikkelingen duiden. En zelfstandig denken was Tromp wel toevertrouwd.

Bovendien staan er artikelen in over stromingen en personen die van wezenlijk belang zijn geweest voor de ontwikkeling van de arbeidersbeweging, zowel nationaal als internationaal. Vooral de schetsen over de ‘Fabian Society’ en over de Britse Labour premier Clement Attlee, lang geleden eerder verschenen in Vrij Nederland, zijn een waar genoegen.

Het gros van de artikelen en fragmenten die in de bundel De loden bal van het socialisme zijn opgenomen gaat natuurlijk over de PvdA. Daarin zijn mij een paar belangrijke dingen opgevallen. Tromp was een vooraanstaand aanhanger van de wereldsysteem theorie, die vooral ontwikkeld is door Immanuel Wallerstein. Voor Tromp paste deze naadloos bij zijn omarming van het denken van Eduard Bernstein. Tromp maakte duidelijk dat Bernstein meer was dan alleen de afvallige of revisionist zoals hij meestal bekend staat. Bernstein’s standpunten van een eeuw geleden zouden overigens nu niet alleen in de PvdA maar zeker ook in Groen Links of in de SP voor tamelijk radicaal doorgaan. Tromp nam de hervormingsgezinde sociaaldemocratie van Bernstein serieus. Het kapitalisme, door Tromp opgevat als wereldsysteem op zijn Wallersteins, is historisch wel eindig, zoals alle grote wereldsystemen, maar leidt niet tot een andere, socialistische maatschappij. Omdat het kapitalisme dus niet omvergeworpen kan worden moet het zo veel mogelijk aan banden worden gelegd. Dat is de taak van de sociaaldemocratie in de visie van Bernstein en ook van Bart Tromp.

Dat is iets heel anders dan wat de PvdA de afgelopen tientallen jaren heeft gedaan. Mocht de regering Den Uyl (1973-1977) misschien nog pogingen hebben gedaan in die richting, elke regeringsdeelname van de PvdA sindsdien heeft als doel gehad de crisis zo netjes mogelijk te managen.

Opschuiven
Vond ook Bart Tromp, die daarmee schijnbaar een steeds linksere positie in de PvdA innam. Volgens hemzelf met in principe dezelfde standpunten. Hij was niet naar links opgeschoven, maar de partij naar rechts, vond hij. Daar zit wel wat in, maar het is zeker na lezing van deze bundel niet het hele verhaal.

De ontwikkeling van de PvdA tijdens Tromp’s leven is ontegenzeggelijk naar rechts gegaan. Dat blijkt uit de manier waarop met de discussies over het beginselprogramma is omgegaan. Alleen al voor die delen van dit boek zou het de moeite waard zijn het te lezen. Bart Tromp probeerde die ontwikkeling ook theoretisch te plaatsen. Hij gebruikte daarvoor de begrippen Weltanschauungspartei (beginselpartij) en Appropriationspartei (machts- en carrièrepartij) die hij ontleende aan Max Weber. Hij zag de meeste Nederlandse partijen zich naar machts- en carrièrepartijen ontwikkelen. In eerste instantie zag hij dit wel als een gevaar voor de PvdA, maar bleef de PvdA voor hem nog een echte massapartij, zo rond 1985. In tweede instantie concludeerde hij echter in 2002 dat de omvorming tot machts- en carrièrepartij had plaats gevonden. Dat markeerde in combinatie met een heldere kritiek op de inhoudelijke leegheid van de paarse politiek, zijn positie aan het eind van zijn leven op de linkervleugel van de partij. Overigens lijkt mij ook zijn omarming van de wereldsysteem theorie vooral in zijn latere artikelen het sterkste.

Maar klopte deze analyse van Tromp? Was de PvdA pas door het gecombineerde kwaad van Rottenberg’s netwerk gedoe en de paarse coalitie tot machts- en carrièrepartij geworden? Dat lijkt me iets te veel eer voor Rottenberg en Kok. In werkelijkheid was de PvdA al in de jaren vijftig geen echte sociaaldemocratische partij meer als gevolg van de – overigens mislukte – ‘doorbraak’ van kort na de Tweede Wereldoorlog. In de jaren zestig bleek er geen plaats meer voor linkse socialisten. Juist de opkomst van Nieuw Links, door Bart Tromp zo bekritiseerd, betekende al een definitieve doorbraak van andere sociale groepen in de partijorganen. De agogen en beleidsambtenaren die de massapartij van de jaren tachtig bevolkten waren al een uiting van de omvorming van de PvdA van hervormingsgezinde massapartij tot machts- en carrièrepartij. De tragiek van Bart Tromp was dat hij lang heeft gemeend dat een terugkeer naar een beginselpartij mogelijk was, toen de PvdA al lang in handen was van de carrièremakers.

Uiteindelijk kun je zeggen dat de PvdA naar rechts op schoof, maar dat Bart Tromp zelf op basis van deze ontwikkeling tot steeds kritischer conclusies kwam. Zonder daarbij zijn trouw aan de echte hervormingsgezinde sociaaldemocratie op te geven.

De loden bal van het socialisme.
Bart Tromp over de sociaaldemocratie. Bert Bakker, 2012. 360 pagina’s, €34,95