Strijdtoneel Latijns-Amerika: in de ‘achtertuin’ van de VS laten de grootmachten opnieuw hun politieke en militaire spierballen rollen. Ondertussen dreigen complete naties weg te zakken in armoede, onderdrukking en geweld. Nederland speelt daarin volgens menigeen geen fraaie rol. [leestijd 10 minuten]. 

MONROE-DOCTRINE, imperialisme, Vuile Oorlog; het zijn termen die onheilspellend en griezelig klinken. Termen uit het verleden, die doen denken aan militaire uniformen vol gouden strepen en sterren. Aan onderdrukking, aan armoede en ook aan keiharde US-dollars. De Monroe-doctrine, waarin Latijns-Amerika tot achtertuin van de VS gedegradeerd wordt, stamt al uit het begin van de negentiende eeuw en vormt de ideologische basis om de baas te spelen in dat continent.

Een kleine tweehonderd jaar later kun je je afvragen in hoeverre die doctrine nog altijd actueel is. Hoe moeten we bijvoorbeeld Trumps recente dreigement aan Venezuela interpreteren om nóg zwaardere sancties op te leggen – nog bovenop de dreiging van een militaire interventie? En als Trump, met tal van andere westerse landen erachteraan hobbelend, ineens parlementsvoorzitter Juan Guaidó als president van Venezuela erkent, welke parallellen en verbanden zijn er dan te trekken? En wat zijn de risico’s?

SP-Tweede Kamerlid Sadet Karabulut drong er recent op aan dat de Nederlandse regering zich tegen een militaire interventie in Venezuela zou uitspreken. Maar haar motie haalde geen meerderheid. ‘Om te beginnen is een militaire interventie volstrekt illegaal’, zegt ze. ‘Maar nog belangrijker: het zou de Venezolanen en Venezuela nog veel verder van huis brengen. We hebben de afgelopen decennia gezien wat zulke interventies gebracht hebben. Met dan vaak als argument, ook nu weer, de mensenrechten. Waarbij het vaak dezelfde grootmacht is die bijdraagt aan het verslechteren van mensenrechten, door bijvoorbeeld economische sancties en het vasthouden van allerlei geld dat de regering nodig heeft om voedsel en medicijnen aan te schaffen. Ik kan er met mijn hoofd niet bij dat zowel minister Blok als de meerderheid in de Tweede Kamer die motie niet steunde. Het recht op zelfbeschikking gaat wel ergens over, maar daar heeft een meerderheid van de Kamer blijkbaar geen boodschap aan.’

Corruptie

Het moet gezegd: Venezuela is onder Maduro een puinhoop geworden. Het is dan ook terecht dat de bevolking zich roert. ‘Er vallen bakken kritiek te leveren op Maduro’, beaamt Sadet Karabulut. ‘Het land is in crisis en Maduro heeft daar een belangrijk aandeel in. Het land heeft zijn economie niet kunnen vernieuwen, er is heel veel corruptie, er is onderdrukking en er zijn mensenrechtenschendingen.

De afgelopen jaren gaat het gewoon dramatisch slecht. Dus dat er iets moet gebeuren staat vast. Maar het is niet aan ons of aan de Verenigde Staten om te bepalen wie president van Venezuela wordt. En dat is wél wat er gebeurt.’ Karabulut stelt een gedachtenexperiment voor.

‘Stel dat ik morgen opsta, mijn vinger opsteek en zeg: “Ik ben de minister-president van Nederland.” Ik ben niet tot premier gekozen, ik zit enkel in het parlement en ik heb wat steun. Stel dat dan de president van een van de machtigste landen ter wereld tegen me zegt: “Ik steun jou, want ik weet dat jij mijn agenda zult uitvoeren.” Dat zou hartstikke illegaal zijn en in strijd met zo ongeveer alles.’ Ze wil maar zeggen: zo zou dat niet moeten gaan.

‘Een militaire interventie is geen oplossing, net zomin als het politiseren van hulpverlening. Dat laatste gebeurt ook en dat vind ik helemaal schandalig. De oplossing kan alleen gevonden worden in Venezuela zelf.’ Hoe dan? Het land is immers tot op het bot verdeeld en gaat gebukt onder een enorme humanitaire en economische crisis. ‘Als je écht wil dat er een oplossing komt en als je écht wil dat mensenrechten in Venezuela voorop staan, dan zou je het bemiddelingsproces moeten omarmen dat wordt voorgesteld door een aantal Latijns-Amerikaanse landen en dat ook door de paus wordt ondersteund.

Maduro zal moeten inschikken, maar ook de oppositie zal aan tafel moeten gaan voor een inclusief politiek proces. Dat is de enige oplossing.’ Verder bepleit Sadet Karabulut opheffing van een aantal sancties door de Verenigde Staten: ‘Opdat Venezuela gewoon weer aan medicijnen kan komen en om te voorkomen dat de economische situatie verder verslechtert. Kortom: als je zegt dat het je om de mensenrechten te doen is, dan moet je als eerste die sancties opheffen. Als je mensen wil helpen, zorg dan eerst dat ze eten en medicijnen krijgen.’

Op 25 maart verschenen berichten in de media dat er in Venezuela Russische militaire vliegtuigen waren geland. Dat begint te lijken op de Cuba-crisis in de jaren zestig. Karabulut: ‘Dit zorgt voor een enorme regionale instabiliteit. Wat je ziet is dat aan beide zijden de hakken in het zand worden gezet en dat het inderdaad een zwaar geopolitiek conflict dreigt te worden. Met aan de ene kant de VS en bondgenoten en aan de andere kant Maduro die met China en Rusland optrekt. Ik vraag me af of ze helemaal gek zijn geworden. Alsof we niet al genoeg conflicten hebben op de wereld. Kijk, Maduro laat nu zien: wij staan ook niet alleen. De Russen profiteren dan van de situatie. En de Amerikanen, die al eerder spraken over een regime change en militaire interventies, willen laten zien: Latijns-Amerika is onze achtertuin.’

Over vliegtuigen gesproken: Guaidó en de VS lieten hun oog vallen op het vliegveld van Curaçao als draaischijf voor hulpverlening aan Venezuela. Maar ook hier is de aanvoer van oorlogsmaterieel geenszins uitgesloten, het ligt zelfs voor de hand.

Reden genoeg voor Sadet Karabulut om zich in de Kamer uiterst kritisch te uiten over Nederlandse toestemming voor de beoogde rol van genoemd vliegveld, alsmede voor de uitbreiding van de rechtspositie van VS-militairen op het eiland die plotseling nodig zou zijn.

Totale waanzin

Hoewel alle ogen nu op Venezuela zijn gericht, kampen ook andere landen in de regio met hoogoplopende problemen. Zo doen zich zorgwekkende ontwikkelingen voor in Nicaragua, waar het volk te hoop loopt tegen de regering-Ortega. Maar ook in Guatemala, dat de afgelopen jaren een ongekende doorbraak beleefde in de strijd om gerechtigheid, lopen de spanningen op nu de regering alles op alles zet om de klok terug te draaien. In Brazilië en Argentinië, waar tientallen miljoenen mensen zich mede door inspanningen van links aan armoede en uitsluiting hebben weten te ontworstelen, worden de verworvenheden van de laatste jaren in rap tempo teruggedraaid. In Honduras is het leven voor velen zo uitzichtloos dat jaarlijks een stoet van duizenden straatarme mensen te voet de VS probeert te bereiken: de migrantenkaravaan waartegen Trump een muur op wil trekken. 

Piet Schuijt woonde en werkte in Honduras van 1993 tot 2004. ‘Onder andere voor het nationale instituut voor beroepsopleidingen. Dat is eind maart ingenomen door militairen, om eventuele protesten tegen de voorgenomen privatisering van deze onderwijsinstelling de kop in te drukken.’ Het is tekenend voor de situatie in het land, waar privatiseringen en bezuinigingen een kaalslag hebben aangericht in de publieke sector. Dat leidt geregeld tot wantoestanden. Schuijt vertelt over een bankdirecteur die op straat een hartaanval kreeg: ‘Hij liep het dichtstbijzijnde ziekenhuis binnen, een privékliniek, maar hij zag er altijd wat shabby uit en hij kon zich op dat moment ook niet goed uitdrukken. Zonder pardon lieten ze hem doodgaan, want hij had geen creditcard bij zich.’

Tien jaar geleden werd in Honduras een coup gepleegd, die in onze media maar mondjesmaat aandacht kreeg. Schuijt: ‘President Zelaya voerde een wat progressiever beleid dan zijn voorgangers. Met goedkeuring van de VS is hij het land uitgestuurd.’ Het land wordt verscheurd door gewelddadige criminaliteit. ‘In de jaren tachtig was Honduras de uitvalsbasis van de contra’s, die met steun van de VS tegen de sandinisten in Nicaragua vochten en een belangrijke schakel vormden in de drugshandel’, vertelt Schuijt. Ook kwamen gewelddadige straatbendes naar Amerikaans model op, omdat de VS criminelen niet opsloot maar deporteerde naar hun land van herkomst als ze opgepakt werden. ‘Iedereen loopt nu voortdurend het risico overvallen te worden en drugsbelangen corrumperen de hele politiek.’ Ook armoede en milieuvervuiling jagen mensen op de vlucht. De economie drijft op laagbetaalde bedrijvigheid voor multinationals in de vrijhandelszones en grootschalige plantages voor bananen, ananas en palmolie. Schuijt: ‘Eigenlijk is het een rijk land, ongelooflijk vruchtbaar. Maar de vervuilende mijnbouw en de monocultuur helpen dat naar de knoppen. Het is totale waanzin.’

Straffeloosheid

Nadat in de meeste Latijns-Amerikaanse landen het koloniale juk was afgeworpen, domineerden elites van grootgrondbezitters en (veelal Noord-Amerikaanse) grote bedrijven er de economieën en de politieke macht. Pogingen om hun macht op democratische wijze in te perken, drukten deze elites op hardhandige wijze de kop in. Van meet af aan konden ze daarbij rekenen op steun en zelfs actieve militaire inmenging van de noorderbuur. De VS zat immers niet te wachten op onrust in de achtertuin die de economische en handelsbelangen zou kunnen bedreigen. Bekende voorbeelden zijn de door de CIA gesteunde staatsgrepen tegen president Allende in Chili (1973) en die in Argentinië (1976), waarmee de weg werd geopend voor Pinochet en de Vuile Oorlog van het Videla-regime. Guatemala trof een dergelijk lot al in 1954. Verzet ging dan ook steeds meer ondergronds en de binnenlandse strijd en onderdrukking verhardden. Om het revolutionaire vuur te doven maakte de VS astronomische bedragen over aan dictatoriale regimes die regelrechte staatsterreur bedreven.

In geen land ter wereld zijn de afgelopen jaren zulke grote stappen gezet om de oorlogsverschrikkingen te verwerken als in Guatemala. Maar de tegenkrachten roeren zich en internationale druk blijft geboden.

Een binnenlands gewapend conflict dat 36 jaar duurde en waarbij het leger en de veiligheidsdiensten onder het mom van opstandsbestrijding verantwoordelijk waren voor genocide en andere misdaden tegen de menselijkheid, wis je niet zomaar uit. De geschiedenis leert dat vooral mensen met letterlijk bloed aan hun handen een reëel risico op vervolging lopen. Hun opdrachtgevers gaan al vaker vrijuit en de allerhoogste verantwoordelijken ontspringen meestal de dans. Zij blijven gewoon sleutelposities vervullen in de hoogste echelons van de samenleving. In Guatemala onderzoekt de vernieuwende, aan de VN gelieerde onderzoekscommissie Cicig welke corrupte structuren maken dat verantwoordelijken voor systematische mensenrechtenschendingen altijd in het zadel blijven. Met spectaculaire resultaten: de vorige president belandde erdoor achter de tralies. Maar de huidige regering probeert de Cicig het werken onmogelijk te maken, de bewegingsvrijheid van maatschappelijke organisaties in te perken en de wet zo aan te passen dat veroordeelden voor misdaden tegen de menselijkheid weer op vrije voeten komen.

Janneke Bruil werkt al vele jaren samen met organisaties in Midden-Amerika, onder meer via Friends of the Earth International en ActionAid. ‘De straffeloosheid in Guatemala blijft ongekend groot. Dit is vooral onverteerbaar voor inheemse volken, de meerderheid van de bevolking’, vertelt zij. ‘Tweederde van de landbouwgrond is in handen van slechts tweeënhalf procent van de producenten. Nog steeds verliest de inheemse bevolking land aan plantages, die vaak in buitenlandse handen zijn.’ Ook Nederland speelt daarbij een rol, benadrukt Bruil: ‘Recentelijk is het de palmolie-industrie die zich in Guatemala op grote schaal schuldig maakt aan landroof. Dit leidt tot mensenrechtenschendingen, misbruik en vervuiling van water en de ondermijning van lokale voedselproductie. Vooral vrouwen worden geraakt door de vervuiling, armoede en ondervoeding die daar het gevolg van is. Een groot deel van de palmolie gaat naar de Rotterdamse haven en wordt vervolgens verder door Europa verspreid. Mede op deze palmolie en de mensenrechtenschendingen van inheemse volken, baseert Nederland zijn positie als tweede landbouwexporteur van de wereld.’

Inspiratie

Als er één land in de jaren tachtig de hoop op een rechtvaardiger toekomst voor Latijns-Amerika belichaamde, dan was het Nicaragua wel. Sandinistische guerrilla’s verdreven het Somoza-regime en bouwden enthousiast aan een rechtvaardiger samenleving.

Een van de jonge leiders van de sandinistische revolutie was Daniel Ortega, de huidige president van Nicaragua. De jonge beweging timmerde flink aan de weg, met landhervormingen, alfabetiseringscampagnes, voedselprogramma’s en voor iedereen gratis toegankelijke gezondheidszorg. Maar de militaire uitputtingsslag tegen de door de VS gefinancierde contra’s eiste zijn tol en in 1990 verloren de sandinisten de verkiezingen. De kiezers waren de oorlog en de economische problemen beu.

In 2006 won Ortega de verkiezingen weer, maar nu met een ‘realistischer’ koers – je zou ook kunnen zeggen: met minder ideologische veren. Het afgelopen jaar zakte de populariteit van zijn regering tot een dieptepunt. Er braken protesten uit, maar die werden met harde hand onderdrukt. De vlam sloeg in de pan en is nog altijd niet gedoofd.

Willem Bos is actief in de Steungroep Nicaragua en al sinds de jaren tachtig nauw betrokken bij het land. ‘Waar ik bang voor ben,’ zegt hij, ‘is dat mensen nu denken: die hele revolutie is nooit wat geweest. Dan gooien ze dus alles weg. Of dat ze denken: de Amerikanen hebben altijd al geprobeerd om het kapot te maken en nu lukt het ze eindelijk. Dat is ook te kort door de bocht.’ Wat doet hem het meest verdriet? ‘Dat nadat de Amerikanen er in de jaren tachtig alles aan gedaan hebben om de revolutie kapot te maken – met die hele contraoorlog het nu Daniel Ortega is die de doodsklap aan het geven is.’ Toch ziet hij ook perspectief. Dat gevoel wordt gedeeld door Hans van Heijningen, voormalig SP-partijsecretaris en sinds 1979 intensief betrokken bij Nicaragua: ‘Het is een tragische ontknoping, een tragedie. Maar ik vind inspiratie in de nieuwe generatie. De moed die de studenten en boeren aan de dag leggen, de risico’s die ze durven nemen en hoe serieus ze de toekomst van het land nemen. Ik zie de ongelooflijke toewijding aan het land en de traditie om bij treurnis niet over je heen te laten lopen. Je komt in verzet. Je loopt niet weg, je vecht voor de toekomst van je land. Dat is de positieve erfenis van het sandinisme, dat tientallen jaren perspectief heeft geopend voor mensen die vroeger niet meetelden maar door de revolutie kansen kregen.’

Om aandacht te vragen voor de tragedie bracht Van Heijningen betrokken Nicaraguanen in contact met Europarlementariërs, die het land begin dit jaar bezochten. Mede dankzij zijn inspanningen heeft de Europese delegatie de situatie van dichtbij kunnen zien en kans gezien om vrouwelijke politieke gevangenen te bezoeken. ‘De filmbeelden die zij daar gemaakt hebben en het optreden van de parlementariërs in de media hebben het hele land op z’n kop gezet en zijn voor de democratische strijdbeweging van groot belang’, vertelt hij.

Brussel is al een stuk dichterbij dan Caracas, Managua en Washington. En hoewel Venezuela niet om de hoek ligt, raakt de Latijns-Amerikaanse problematiek Nederland direct, zegt Sadet Karabulut: ‘Ons land is een koninkrijk en behelst ook Curaçao, in feite een buurland van Venezuela. Ik heb veel contact met mensen uit Curaçao en velen maken zich de grootste zorgen over het risico dat zij worden meegezogen in een gigantisch groot conflict dat hun economie bedreigt. Zij willen gewoon in vrede en vriendschap met hun buren leven. Nederland heeft dus een bijzondere verantwoordelijkheid.

De eerste reactie van minister Blok op de ontwikkelingen in Venezuela was ook: het gaat niet om wie je erkent, het gaat om het voorkomen van verdere escalatie. Maar wat denk je? Een paar dagen later erkent hij Guaidó als interim-president. Wat dat is? Het is vooral kritiekloos de Amerikaanse lijn volgen. Dat heeft ons land in het verleden wel vaker gedaan, met catastrofale gevolgen voor de bevolking van die landen.’

Dit artikel verscheen oorspronkelijk in De Tribune, nieuwsblad van de SP jaargang 55 nr 4, april 2019.