Ik heb niks te verbergen! Ik ben geen terrorist en geen pedofiel! Ik deug! Door de bank genomen dan... Zo redeneert bijna iedereen. Toch zal menig mens zich wat ongemakkelijk voelen bij de wetenschap dat hij of zij af en toe wordt gevolgd en afgeluisterd. Ha! Het is nog veel erger! We worden vrijwel voortdurend gevolgd en afgeluisterd! De onthullingen over wat geheime diensten allemaal uitspoken, maken dat zonneklaar. De film Citizenfour gaat dáárover. De klokkenluider van de eeuw Edward Snowden komt er uitgebreid in beeld en aan het woord. Onthutsend en spannend. En in het boek De Afluisterstaat wordt het verhaal van en rondom die film nog eens dunnetjes overgedaan. Verplichte kost voor eenieder die nog enige prijs stelt op zijn privé-sfeer.

Privacy of Panopticum

Mark Rutte wel eens een grote lul genoemd door de telefoon? Ooit getwitterd dat je alle geloven eigenlijk knap achterlijk vindt? Wel eens een seksistische slipper gemaakt in een email? Naar ruige porno gesurft op internet? Iedereen denkt, doet, zegt of schrijft wel eens wat in kleine kring, waarvan je hoopt dat dit niet buiten die kleine kring bekend wordt. Iedereen heeft wel eens de behoefte om met een, wellicht nog wat onvoldragen, opvatting kort door de bocht uit de hoek te komen. Experimenteren is des mensen eigen – en een motor van vooruitgang. Privacy is dan wel zo prettig.

De meeste landen in deze wereld hebben daarom waarborgen ter bescherming van de privé-sfeer. In hun grondwet bijvoorbeeld. Op papier dan. Want uit recente onthullingen blijken geheime diensten en daarmee talloze overheden lak te hebben aan 'jouw kleine kring'. Op gigantische schaal wordt de communicatie tussen mensen gevolgd en in kaart gebracht. Geen telefoon, geen computer, geen camera blijkt veilig. De schaal waarop deze surveillance plaatsvindt, is ongekend. Er is bijna sprake van een Panopticum: vrijwel alles waar mensen mee bezig zijn, komt de staat ter ore en onder ogen. Vrijwel alles wordt gezien.

Data

De man die deze zaken aan de grote klok heeft gehangen, is Edward Snowden. Hij was jarenlang in dienst van de CIA (Central Intelligence Agency) en de NSA (National Security Agency). In zijn werk voor de NSA ontdekte hij dat in strijd met grondwettelijke voorschriften zo goed als alle communicatie-gegevens van alle Amerikanen en van honderden miljoen mensen in de rest van de wereld worden 'bijgehouden'. In één maand in 2013 volgden de 30.000 medewerkers van de NSA en 60.000 ingehuurde krachten maar liefst 97 miljard emails en 124 miljard telefoongesprekken. Dat zijn 221.000.000.000 data! In één maand!

Ondanks beweringen van het tegendeel in privacy-protocollen verlenen talloze bedrijven vrijwillig of gedwongen hun medewerking. Voorbeelden daarvan zijn Google, Facebook, Yahoo!, Apple, Hotmail en Microsoft, dus Outlook en Skype. Tevens zijn de geheime diensten en regeringen van veel met Amerika bevriende landen 'behulpzaam'. Dat geldt in het bijzonder voor Engeland, Canada,  Australië en Nieuw Zeeland. Maar net zo goed voor Duitsland en Nederland én voor Israël, Saudi Arabië en Pakistan. Die landen willen natuurlijk af en toe wel wat terugzien voor hun dienstverlening. Ooit wat aardigs gezegd over de Palestijnen? Of iets lelijks over de Islam? Pas maar op!

Content en metadata

Natuurlijk is het niet mogelijk al die buitgemaakte informatie helemaal te bekijken. Maar met geavanceerde technologie is het zeker mogelijk alle berichten te scannen op trefwoorden, dus op inhoud (content). En ook is het mogelijk alle communicatie in kaart te brengen naar contacten, duur en plaats van die contacten (metadata). Zo kunnen er per persoon heel aardige profielen worden opgesteld. Gekscherend is wel eens geroepen dat ze op het NSA-hoofdkwartier eerder weten dat je zwanger bent, dan dat je dat zelf in de gaten hebt.

Voor Edward Snowden was eind 2012 de maat vol. Hij had gezien hoe de NSA feitelijk de Amerikaanse grondwet schond en de privé-sfeer van burgers grootscheeps geweld aandeed. Bij zijn pogingen dit intern aan de kaak te stellen, had hij nul op rekest gekregen en hij besloot de openbaarheid in te gaan. Hij verzamelde bewijsmateriaal en nam contact op met de kritische journalist Glenn Greenwald en met de documentairemaakster Laura Poitras. Dit zou leiden tot de film Citizenfour en het boek De Afluisterstaat. Zij droegen ertoe bij dat Edward Snowden zou uitgroeien tot de meest geruchtmakende klokkenluider van de moderne tijd.

Citizenfour

In Citizenfour, de filmdocumentaire, laat Laura Poitras zien hoe Snowden, aanvankelijk onder de schuilnaam Citizenfour, zijn verhaal vertelt. Hij doet dat op een hotelkamer in Hong Kong waar Glenn Greenwald hem komt interviewen. In de film is voortdurend de spanning voelbaar: lukt het om de geheimen van Snowden op tijd en integraal langs de betrokken veiligheidsdiensten te lekken?

Poitras doet daar vrij sober verslag van, dat wil zeggen zonder franje en opsmuk, to the point. Dat zij voor Citizenfour in februari 2015 de Oscar voor Beste Documentaire ontving, heeft waarschijnlijk meer te maken met 'de boodschap' dan met de vormgeving, die ronduit traditioneel is. Toch pakt de film je in: er is die spanning die aan het onderwerp eigen is én Snowden ontpopt zich als een ontzettend aardig, intelligent, moedig en bedachtzaam mens. Een beetje merkwaardig is dat Laura Poitras zelf de gehele film buiten beeld blijft terwijl van haar meerdere teksten op het scherm worden getikt. Het zal wel een bewuste keuze zijn om niet af te leiden van 'de inhoud', maar het doet wat vreemd aan om in een film kennelijk relevante info te moeten lezen in plaats van dat die door een persoon wordt voorgedragen.

De Afluisterstaat

In het boek De Afluisterstaat vertelt Glenn Greenwald eigenlijk ongeveer hetzelfde als hetgeen we in Citizenfour te zien (en te lezen dus!) krijgen. Hij geeft een chronologisch verslag vanaf het eerste contact met Snowden tot en met diens latere vlucht naar Moskou. De gesprekken op de hotelkamer in Hong Kong vormen net als in Citizenfour de hoofdmoot van het boek.

Greenwald gaat daarbij nog wat dieper in op het belang van privacy. Voor hem staat vast dat privacy onverbrekelijk verbonden is met vrije meningsuiting en met vooruitgang. Je moet als mens kunnen experimenteren, fouten kunnen maken, liefst in kleine kring, om te kunnen leren. Dat betekent dat de staat op afstand moet blijven en niet overal en altijd corrigerend en bestraffend moet optreden. De alomtegenwoordige surveillance, het panopticum, het continue bespieden van burgers kan slechts dienen om hen in het gareel te houden en is een rem op verandering, vernieuwing en verbetering.

Verder gaat Greenwald in op nog wat andere technieken van geheime diensten dan afluisteren. Hij noemt onder andere het doen van zowel echte als verzonnen onthullingen, misleiding, sabotage en het berokkenen van reputatieschade. Dat laatste is in het geval van Snowden flink beproefd. Hij zou een verrader zijn, een losbol, een naïeve en labiele persoonlijkheid, etcetera. Allemaal kwalificaties waar je na twee uur Citizenfour zeker van weet dat ze niet kloppen!

Greenwald haalt tenslotte de zweep over menig medium. Zelfs The Washington Post, eens geroemd voor onthullingen over het Watergate-schandaal, lijkt tegenwoordig meer op een schoothondje van de regering dan op een kritisch volger ervan. En de doorgaans vrij progressieve The New York Times blijkt anderhalf jaar lang informatie over verboden afluisteracties die naar haar was gelekt,  te hebben verzwegen. Het lijkt erop dat de oorlog tegen het terrorisme (War on Terror) veel vuiltjes onder het tapijt van de journalistiek heeft doen belanden.

Nederland

In hoeverre Nederland meedoet aan de operaties van de NSA is nog niet helemaal duidelijk. De vraag is daarbij overigens niet óf, maar in hoeverre. Volgens de documenten van Snowden zijn in 2013 in één maand in Nederland door de NSA 1,8 miljoen berichten binnengehaald. De Oostenrijkse politicus Peter Pilz, van de Groenen, heeft eveneens bewezen dat de NSA in samenwerking met de Duitse geheime dienst tussen 2005 en 2008 internetverkeer vanuit Nederland heeft afgetapt.

De onthullingen hebben geleid tot reacties van de AIVD (Algemene Inlichtingen en Veiligheids Dienst). Reacties van een bedroevend armetierig niveau! Zo is de voormalig AIVD-medewerker Kees Jan Dellebeke helemaal op de toer gegaan van de reputatieschade. Volgens hem was Snowden nooit in een positie om kennis te verwerven over dit soort zaken. De documenten van Snowden spreken andere taal! En natuurlijk suggereert Dellebeke dat Snowden een spion van Poetin is. Zonder een spoor van bewijs. Armoe troef! De grote baas van de AIVD Rob Bertholee gooit het deels over dezelfde boeg. Snowden zou ' niet spannend genoeg'  zijn om ' verder in te duiken' . Zonder enige argumentatie noemt hij de beweringen van Snowden ' absolute bullshit'  en tamboereert hij op de ' onbeperkte mogelijkheden tot controle'  in Nederland. Dat deed hij in een interview in de NRC van 1 mei 2015. Nog geen maand later blijkt hoe voos en lachwekkend dat statement is. Op vragen vanuit de Tweede Kamer stelde de verantwoordelijk minister Ronald Plasterk (PvdA) op 28 mei nog dat de onthullingen van Peter Pilz niet onderbouwd zijn en dat nergens uit blijkt dat Nederland doelwit is geweest van de NSA en de Duitse bondgenoot. Toen de volgende dag Peter Pilz met onweerlegbaar bewijs kwam, moest Plasterk wel door de knieën en kondigde hij nader onderzoek aan. Dat belooft wat! Want al enige tijd schofferen hij en de AIVD zelfs de door het parlement in het leven geroepen CTIV (Commissie van Toezicht betreffende de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten). Recent is bijvoorbeeld geweigerd informatie te verschaffen over hoe vaak mensen en organisaties worden afgeluisterd. Hoezo ' onbeperkte mogelijkheden tot controle' ?

PS 1 – Een nieuwe film

In navolging van Greenwald heeft ook ene Luke Harding een boek geschreven: De Snowden Files. Harding is journalist van The Guardian, de enige krant die vanaf het begin tegenover Snowden een eerlijk en ontvankelijk standpunt heeft ingenomen. Het boek van Harding gaat ook voor een belangrijk deel over de gebeurtenissen op en rond de hotelkamer in Hong Kong. Maar het gaat dieper in op de personages van de hoofdrolspelers én op de 'buitenwereld'. De literatuur en de wetenschap met betrekking tot inlichtingendiensten en veiligheidsvraagstukken komt uitgebreider aan bod. Het boek De Snowden Files staat heel stevig in de steigers en bevat een uitgebreid register, maar het is allesbehalve saai. Het is juist zeer soepel en levendig geschreven. Dat verklaart  waarschijnlijk waarom de linkse Amerikaanse regisseur Oliver Stone heeft besloten dát boek te nemen als basis voor zijn eerstvolgende speelfilm. In januari van dit jaar is hij met de opnames van start gegaan.

PS2 – Een nieuwe wet

Op 1 juni 2015 is de Patriot Act beëindigd. Dit was de wet die in Amerika van kracht werd na de aanslagen op de Twin Towers in 2001. De Patriot Act verschafte de Amerikaanse geheime diensten, waaronder de NSA, zeer ruime bevoegdheden om hun heilzame werk in de War on Terror te verrichten. Niet zo ruim als ze zouden doen, maar toch. Mede door de inspanningen van Snowden, Greenwald en Poitras is er in de Amerikaanse politiek een lichte neiging ontstaan toch wat terughoudender te zijn met het verschaffen van vrijheden aan de geheime diensten ten koste van die burgers. Tevens wordt er wat vaker gehamerd op het belang van toezicht op wat die diensten allemaal uitspoken. De Patriot Act wordt opgevolgd door de Freedom Act. In die wet zit inderdaad wat meer controle, door rechters, en wordt vooral het ongelimiteerde aftappen van berichten en bewaren van metadata beperkt. Maar de geschiedenis leert dat zonder Snowdens, Greenwalds en Poitrassen de bescherming van de privé-sfeer een heikele zaak zal zijn!