Martin Monath was een joodse socialist die een actieve rol speelde in het ondergrondse verzet tegen het fascisme. Zijn korte leven was lange tijd in raadselen gehuld. Een diepgravende biografie maakt daar voor het eerst een einde aan.
Een van hen was ‘Viktor’, zoals hij door zijn kameraden werd genoemd. Veel was er niet over hem bekend, behalve dat hij een socialistische krant verspreidde onder Duitse militairen in bezet Frankrijk.
In zijn boek Martin Monath. A Jewish Resistance Fighter Among Nazi Soldiers verplaatst de geëngageerde historicus Nathaniel Flakin zich in Martin Monath, zoals Viktor werkelijk heette. Monaths korte leven heeft weinig verdere opsmuk nodig. Zijn identiteit was tot voor kort gehuld in raadselen, maar in dit boeiende onderzoeksverslag laten de gebeurtenissen in zijn leven zich lezen als een detective.
Van zionist tot trotskist
Martin Monaths (1913-1944) voorouders waren deels afkomstig uit Polen. Hij groeide op in Berlijn en maakte als stateloze linkse zionist de opkomst van Hitler mee. In het socialistisch-zionistische milieu van Hashomer Hatzair maakt hij kennis met de werken van de Russische revolutionair Leo Trotski.
In Belgische en Franse ballingschap groeit hij uit tot een van de leiders van de trotskistische Vierde Internationale. Een wereldwijd netwerk van internationalistische communisten die zich verzetten tegen de desastreuze politiek van de stalinistische Komintern en de gematigde hervormingspolitiek van de sociaaldemocraten. Aanleiding voor de oprichting was het aan de macht komen van Hitler, hetgeen door een arbeiderseenheidsfront tussen de grote linkse organisaties voorkomen had kunnen worden.
Verzet en Verraad
Na zijn vlucht uit Berlijn en wat omzwervingen belandde Monath in 1943 in Parijs en raakte daar bevriend met enkele Duitse militairen – jonge mannen die nauwelijks herinneringen hadden aan de tijd vóór het fascisme. Tijdens clandestiene bijeenkomsten zetten ze vraagtekens bij de idealen waarmee ze waren opgegroeid. Met een geleende drukpers schreven en distribueerden Monath en zijn kameraden bij het Franse verzet in het geheim hun eigen propaganda binnen de rangen van het Nazileger.
Deze Berlijnse Jood was redacteur van de clandestiene revolutionair socialistische Arbeiter und Soldat, een Duitstalige krant voor Wehrmachtsoldaten in bezet Frankrijk. Deze ‘arbeiders in uniform’ werden opgeroepen om zich in geheime cellen te organiseren. Hierin konden ze zich voorbereiden op de revolutie. Het was een poging om de Duitse soldaten op te zetten tegen hun bevelhebbers en om een militaire opstand te organiseren waarmee de naziheerschappij omver geworpen kon worden. Enkele tientallen soldaten in de marinehaven van Brest vormden zo’n soldatencomité.
Ook het einde van het leven van Monath is spectaculair. Hij overleefde zijn eerste executie door de Gestapo kort voor de bevrijding van Parijs, waarna hij alsnog ter dood werd gebracht. Martin Monath en zijn dappere rol in het revolutionair socialistische verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn op zeer geslaagde wijze aan de vergetelheid ontrukt. Inmiddels herinnert ook een zogeheten Stolperstein in de Berlijnse wijk Kreuzberg aan hem.
Arbeiter und Soldat
Dit bijzondere bewogen verhaal van ongelooflijke dapperheid, spionage en verraad, is gebaseerd op brieven, archiefonderzoek en eerder vergeten documenten. Het boek bevat verder de Engelse vertaling van de complete reeks van het tijdschrift Arbeit und Soldat. Er verschenen 6 nummers tussen juli 1943 en juli 1944.
Ook in ons land werkten de Nederlandse revolutionair socialisten en trotskisten van het Marx-Lenin-Luxemburg front, dat later opging in het Comité Revolutionaire Marxisten, met speciale pamfletten om de Duitse soldaten te ‘bewerken’.
Er zijn zelfs aanwijzingen dat Arbeit und Soldat ook hier werd verspreid. Zo is een exemplaar terecht gekomen in het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie.
De Vierde Internationale zag grote overeenkomsten tussen de imperialistische Eerste en Tweede Wereldoorlog. De arbeiders en de geknechte koloniale volkeren dienden zich te verzetten tegen het militarisme en moesten proberen de imperialistische oorlog om te zetten in een burgeroorlog tegen de eigen bourgeoisie. Na de omverwerping van het kapitalisme kon dan een begin gemaakt worden met de opbouw van het internationale socialisme.
Daartoe hadden de Duitse revolutionairen Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht tenslotte ook opgeroepen. Daarbij onderscheidden ze zich van de aan Moskou gelieerde communistische partijen die vooral een nationale bevrijdingsstrijd voorstonden. Deze werkten – op instigatie van Stalin – samen met de eigen bourgeoisie en zetten de sociale bevrijding daarbij op de achtergrond. Aanslagen op Duitse soldaten werden daarbij bijvoorbeeld niet uit de weg gegaan.
Uiteraard is hier nog veel meer over te zeggen. Bijvoorbeeld over de onderlinge samenhang van nationale bevrijdingsstrijd, antifascistische en antikoloniale strijd en de rol van de arbeidersklasse daarbinnen met het strategische perspectief van het socialisme, maar het zal duidelijk zijn dat er in de benadering van de Duitse soldaten grote verschillen bestonden.
Nathaniel Flakin
Martin Monath. A Jewish Resistance Fighter Among Nazi Soldiers
Pluto Press 2019 / 176 pagina’s / €20,-
- Deze bespreking is overgenomen van socialisme.nu
Nu zal Martin Monath
Nu zal Martin Monath ongetwijfeld een dappere vent zijn geweest, dat bewijzen zijn daden. Maar het lijkt hier wel alsof de keuze, Duitse soldaten via propaganda overtuigen, de enig juiste humane weg was, terwijl Duitse soldaten doodschieten een akelige stalinistische daad was. Dat zou ik het Rode Leger achteraf niet graag willen aanwrijven. Jammer dat veel geschiedschrijving onder dit soort obligate trotskistische platitudes lijdt.
Geachte heer Zeilemaker,
Geachte heer Zeilemaker,
Het spijt me te moeten concluderen dat u mijn recensie zo oppervlakkig gelezen hebt. Ik begin notabene met de belangrijke rol van het Russische Rode Leger in het terugdrijven van de Duitse nazi’s en hun bondgenoten. Verder geef ik onder het kopje Arbeiter und Soldat duidelijk aan dat er binnen de Tweede Wereldoorlog meerdere lagen en vormen van strijd te onderscheiden zijn en dat daar uiteraard nog veel meer over te zeggen is, maar dat gaat een recensie als deze te boven. Zowel in mijn eigen publicaties (biografie van Frank van der Goes en ook in mijn In het spoor van Domela Nieuwenhuis. Vroeg communisme en radicaal socialisme in Friesland 1907-1935) als in het boek van Nathaniel Flakin over Martin Monath wordt aandacht besteed aan die lagen en vormen. Het is waar dat de door alle radicaal-socialistische stromingen gevreesde Tweede Wereldoorlog door sommigen simpelweg beschouwd werd als een kopie van de Eerste Wereldoorlog, die met dezelfde slogans van revolutionair defaitisme tegemoet getreden zou moeten worden. Deze activisten vonden de nederlaag van het eigen land het kleinste kwaad. De hoofdvijand stond in eigen land en de oorlog zou omgezet moeten worden in een burgeroorlog tegen de kapitalisten.
Karakter van de Tweede Wereldoorlog
Uiteenlopende auteurs van socialistische huize zoals Perry Anderson, Isaac Deutscher, Roman Rosdolsky en Ernest Mandel hebben deze politiek later hevig bekritiseerd. Vooral het achterwege laten van een concrete analyse van de concrete situatie en het tot dogma verheffen van een strategie van Lenin van enkele decennia eerder werd bekritiseerd. In het bijzonder de joods-Belgische Ernest Mandel, die samen met Monath in het socialistisch verzet actief was, ontrafelde in zijn The Meaning of the Second World War hoe de Tweede Wereldoorlog een vervlechting was van enerzijds een imperialistische oorlog (een oorlog tussen verschillende plunderende staten, waarbij er niet een beter is dan de ander ) met een viertal andere gewapende confrontaties:
- De zelfverdedigingsoorlog van de Sovjet-Unie tegen nazi-Duitsland;
- De anti-imperialistische strijd van het Chinese volk tegen Japan;
- Een nationale bevrijdingsstrijd van de gekoloniseerde volkeren van Azië tegen verschillende imperialistische mogendheden, die in enkele gevallen uitmondde in een socialistische revolutie;
- Een verzetsstrijd van de Europese bevolking tegen de ‘superuitbuiting’ door de fascistische bezetters, die in sommige gevallen uitgroeide tot een socialistische revolutie met stalinistische kenmerken (Joegoslavië, Albanië) of tot een burgeroorlog, zoals in Griekenland.
Arbeiders in uniform
Een socialistische strategie moet dan ook worden beoordeeld aan de hand van de mate waarin de verschillende elementen van deze vijf oorlogen, die onderling weer op een complexe wijze met elkaar verbonden zijn, daar in zijn verwerkt. Zijn dit in uw woorden ‘obligate trotskistische platitudes’? Ik zou zeggen, lees de biografie van Monath zelf en laat je inspireren door zijn dappere pogingen om gebukt onder de fascistische laars, net als Rosa Luxemburg, Karl Liebknecht, Lenin en inderdaad ook Trotski aan te blijven sturen op de verbroedering van de arbeiders in uniform en op het realiseren van de communistische droom.
Met vriendelijke groet,
Ron Blom
Vooral de volgende passage
Vooral de volgende passage typeerde ik als obligate trotksistische platitudes: "Daartoe hadden de Duitse revolutionairen Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht tenslotte ook opgeroepen. [De opbouw van het internationale socialisme] Daarbij onderscheidden ze zich van de aan Moskou gelieerde communistische partijen die vooral een nationale bevrijdingsstrijd voorstonden. Deze werkten – op instigatie van Stalin – samen met de eigen bourgeoisie en zetten de sociale bevrijding daarbij op de achtergrond. Aanslagen op Duitse soldaten werden daarbij bijvoorbeeld niet uit de weg gegaan."
Daar wordt toch een hoop aan elkaar geplakt. Ten eerste waren Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht al in 1919 vermoord door Freikorpsleden naar alle waarschijnlijkheid geronseld door de 'socialist' Gustaf Noske ('Iemand moet het doen.'). Ten tweede begon de internationale strijd van Karl Liebknecht vooral in het parlement waar hij vrijwel als enige tegen de oorlogskredieten voor de eerste wereldoorlog stemde. Zijn uitgangspunt was dat 'de vijand in eigen huis stond.' Dat wel zeggen, zijn revolutie begon nationaal, want je moet toch ergens beginnen. Dat staat internationalisme niet in de weg. Kijk maar naar de geweldige inspanningen die Cuba verrichtte en nog steeds verricht (bijvoorbeeld militair in Angola en op het gebied van de gezondheidszorg zenden ze meer dokters uit dan de wereldgezondheidsorganisatie). En als dan de revolutie nationaal blijft en niet overslaat naar andere landen, moet je dan uit angst voor nationalisme de boel maar opgeven en de mafia uitnodigen hun casino's maar weer te openen? Ten derde zoals je zelf aangeeft blijven nationale bevrijdingsbewegingen een belangrijk onderdeel van de revolutionaire beweging. Mag dan ook een nationale bevrijding tegen het Amerikaanse kapitaal, een nationaal verzet tegen de Duitse economische overheersing binnen de EU. Een imperialistisch hierarchisch netwerk dat minstens even ingewikkeld is als de 'vijf oorlogen'. En ten vierde is het hegemonieconcept van Gramsci een concept wat in de Derde Internationale door Lenin is geintroduceerd (zijn hele taktische politiek bestond uit het vestigen van hegemonie) en bestond dit concept in het revolutionaire Rusland niet uit nationale bevrijding uit handen van imperialistische machten Overigens met behulp van het door Trotski uit de grond gestampte Rode Leger dat twintig jaar later (onder leiding van Stalin) zegevierde over Hitler. Een rare dialectiek dat geef ik toe, maar het was één grote aanslag op (fascistische!) Duitse soldaten, die nog niet van een socialistische opstand overtuigd waren.
En soms moet de bourgeoisie even helpen, dat wil zeggen de tegenstellingen binnen de bourgeoisie uitgebuit worden! Daarmee is de sociale bevrijding niet overboord gegooid. Dat is volgens mij politiek, zoals Lenin dat bedoeld had.
Geachte heer Zeilemaker,
Geachte heer Zeilemaker,
'Aanslagen op Duitse militairen' sloeg natuurlijk op de acties van het verzet in het Westen. Niet op de strijd van het Russische Rode Leger en de partizanenstrijd in Centraal- en Oost-Europa en in bijvoorbeeld Joegoslavië die werden gevoerd vanuit eigen gecontroleerde en bevrijde gebieden. Overigens werd die strijd van het Russische Rode Leger wel gehinderd door het in de jaren dertig decimeren van een groot deel van de leiding ervan op basis van (vermeende) 'trotskistische' sympathieën. Een consequente voortzetting van het fysiek uitschakelen van praktische alle oorspronkelijke leiders van de Russische Communistische Partij. Lenin heeft dit niet hoeven meemaken, maar waarschuwde nog wel voor het ruwe optreden van de ironisch genoeg met Groot-Russisch chauvinisme behepte Georgiër Stalin. Zie verder over socialisten en de Tweede Wereldoorlog de site van de Internationale Socialisten waarop mijn recensie van het boek over Monath oorspronkelijk stond https://socialisme.nu/socialisten-en-de-strijd-tegen-de-tweede-wereldoorlog/
Nationale bevrijdingsstrijd
Nationale bevrijdingsstrijd van onderdrukte volkeren om het recht op zelfbeschikking dient uiteraard ondersteund te worden door socialisten. De bolsjewieken en ook Lenin zelf hadden daar voor 1917 wel enige tijd voor nodig om tot die conclusie te komen en wat dat betekende voor de verschillende volkeren in de tsaristische gevangenis der volkeren die werd gekenmerkt door Groot-Russisch chauvinisme. Ook de Komintern was zich in de beginjaren bewust van het bevrijdende potentieel van bijvoorbeeld de antikoloniale strijd in het verzwakken van het imperialisme. Samenwerking met burgerlijke krachten werd daarbij niet uit de weg gegaan (denk ook aan de boerenkwestie), maar organisatorische en politieke onderschikking van de revolutionaire krachten daaraan werd bekritiseerd.
Veel moeite heb ik echter met de opmerking: 'Mag dan ook een nationale bevrijding tegen het Amerikaanse kapitaal, een nationaal verzet tegen de Duitse economische overheersing binnen de EU. Een imperialistisch hiërarchisch netwerk dat minstens even ingewikkeld is als de 'vijf oorlogen'.' Dit zonder vraagteken, hetgeen ik opvat als instemming. Nederland is lang een koloniale mogendheid geweest en speelt als imperialistisch land haar deuntje mee in de (totstandkoming van de) EU. Nationaal verzet tegen de Duitse economische overheersing in de EU klinkt mij te veel naar de jaren vijftig toen gesproken werd over Duits revanchisme. Ook in dit geval staat de vijand in eigen huis. Daar moet de aanval tegen gericht zijn. Net zoals de Amerikaanse socialisten dat doen tegen Trump c.s.
Cuba
Voor de strijd van het Cubaanse volk om zich te ontworstelen aan de imperialistische Amerikaanse invloed toen en nu hebben we uiteraard respect. Datzelfde geldt voor hun pogingen om op basis van hun recht op zelfbeschikking een socialistische maatschappij op te bouwen. Dat volgen wij kritisch. En daarbij dient opgemerkt te worden dat de Cubaanse communistische partij in de aanloop naar de revolutie helemaal geen vooraanstaande rol speelde. Integendeel, zij hield op instigatie van Moskou eindeloos vast aan de beoogde nationaaldemocratische revolutie gebaseerd op samenwerking met een onvindbare nationale bourgeoisie die zich anti-imperialistisch opstelde. Pas na de revolutie fuseerde deze partij met de beweging van Castro en Che Guevara.
Tot slot
Wat mij betreft stopt hiermee de discussie die begon met een recensie van de biografie van socialistisch verzetsstrijder Martin Monath, maar die langzamerhand de hele twintigste eeuw behandelt en zich inmiddels uitstrekt tot bijna de gehele wereld.
Met vriendelijke groet,
Ron Blom
Reactie toevoegen