Knielen Op Een Bed Violen heeft de status van Gouden Film gehaald. Dat betekent dat deze film in Nederland binnen drie maanden meer dan 100.000 bezoekers trok. Geen gek resultaat voor een film  over een gezin in de vijftiger jaren waarvan de vader tot een zekere vorm van godsdienstwaanzin vervalt. En dat in een land waar inmiddels geloof en kerk nog slechts op een uiterst laag pitje branden. Verklaarbaar?

Nederland is anno 2016 het meest ontkerstende land ter wereld. Sterker nog, alle vormen van geloof of spiritualiteit zijn hier in de marge beland. Volgens een onderzoek van KRO Kruispunt beschouwt 68% van de Nederlanders zich als buitenkerkelijk. Nog slechts een kwart vindt zichzelf christelijk, een even grote groep noemt zich al atheïst. Met 5% moslims, 2% andersgelovigen en in totaal 31% spirituelen is het heidens plaatje compleet. Ooit was het God voor en Onze Lieve Heer na, maar daar is geen sprake meer van. Toch lopen met Pasen weer miljoenen weg met De Passie Van Christus en hebben dus reeds 100.000 mensen Knielen Op Een Bed Violen bezocht, een film met een duidelijk religieus getint gegeven. Gebaseerd op een boek waarvan er ruim 700.000 over de toonbank zijn gegaan. Voor een Nederlandstalig boek een gigantisch aantal. Waar komt die kennelijke fascinatie voor een religieus thema toch vandaan?

Benauwenis

Knielen Op Een Bed Violen is gebaseerd op een boek van Jan Siebelink uit 2005. Boek en film – er is overigens ook een toneelbewerking – gaan over een gereformeerd gezin in de vijftiger jaren van de 20e eeuw. De vader sluit zich aan bij een zwaar-gelovige zwarte-kousen sekte. Het sterk autobiografische verhaal gaat over de spanningen die dat veroorzaakt. In het boek en het toneelstuk ligt de nadruk daarbij op de somberheid en de benauwenis die dit oplevert. Van de 700.000 kopers hebben velen het ongetwijfeld als 'te deprimerend' terzijde gelegd. In de film ligt de nadruk meer op de liefde van en voor de vader die uiteindelijk naast zijn godsdienstverdwazing overeind blijft. Regisseur Ben Sombogaart, van onder andere Kruistocht In Spijkerbroek (2006), heeft daar bewust voor gekozen. Terwijl filmmaker Paul Verhoeven van verfilming afzag vanwege 'de donkere sfeer' van het verhaal, meende Sombogaart het te kunnen redden met 'een lichtere toets'. En met succes.

Relativering en acceptatie

Frisse lucht stroomt vooral de film binnen via moeder Margje (Noortje Herlaar). Zij zorgt voor de nodige relativering. Als zoon Ruben op enig moment roept 'Vader heeft God gezien!' antwoordt zij nuchter 'Je vader heeft te hard gewerkt.'. Een sleutelscène. En er zijn meer gelegenheden waarbij Margje zich afzet tegen de geloofsijver van haar man Hans (Bart Atsma). Opmerkelijk is dat Hans dat accepteert. Uit liefde. En dat was géén vanzelfsprekendheid in gelovige gezinnen in die dagen. De vrouw werd immers geacht geheel volgens de Bijbel 'haar echtgenoot te volgen'. Dat gold in die tijd trouwens niet alleen voor gelovigen – tot 1956 was de getrouwde vrouw in Nederland handelingsonbekwaam, dat wil zeggen dat ze zonder toestemming van haar man niet mocht werken en geen financiële transacties mocht verrichten. Maar goed, in de film levert Margje dus licht en lucht.

Sfeer of analyse

Sommige lezers van het boek missen in de film nou juist de somberheid en benauwenis. Dat past echter heel goed bij de aanpak van Ben Sombogaart. In plaats van de reproductie van die sfeer, kiest hij voor een bijna microscopische analyse. Soms waan je jezelf in een verhaal van Harry Mulisch, die daar ook een handje van had. Zo wordt heel bewust en heel bedacht door Sombogaart toegewerkt naar de Grote Openbaring van vader Hans. Zakelijk misfortuin, vernedering door een klant, dreigende impotentie door vermoeidheid, herinneringen aan zijn gelovige en gewelddadige vader, een kinderlijk schuldgevoel bij diens dood en een miskraam van Margje, het zijn allemaal tekens die de ontvankelijkheid van Hans voor de Grote Godservaring en diens boodschapper Jozef (Marcel Hensema) aankondigen.

Knersen der tanden

Nog twee zaken vallen op in de benadering van Sombogaart. Hij gaat niet erg diep bij het behandelen van wat dat geloof van Hans dan precies inhoudt. Het draait vooral om een harde Straffende God. Waarover Margje zegt: 'Jij zoekt een God als je vader!'. En dan is er natuurlijk de hel en verdoemenis met veel 'wening en knersen der tanden' zoals verbeeld in de gruwelijke prenten van Albrecht Dürer. Dat is het wel zo'n beetje.

Een ander opvallend gegeven is de bijna volkomen negatie van de buitenwereld. Pas aan het eind van de film dringt daar iets van door, via de feestende buren, de dan studerende zoon Ruben en de puber Tom. Verder wordt de wereld niet groter dan de violenkwekerij, het gezinnetje en de geloofsbroeders. Over de Wederopbouw of de Koude Oorlog, belangwekkende gebeurtenissen in die jaren, geen kik. Radio? Televisie? Niet gehoord en gezien. Er ligt zelfs geen krant op de keukentafel. Het versterkt het idee van een microscopisch onderzoek naar de verhoudingen binnen een gezin waar God en de Liefde om voorrang strijden.

Blij! Voorbij!

Voor de secularisatie van Nederland zijn waarschijnlijk tientallen goede redenen aan te voeren. Economische, wetenschappelijke, culturele, filosofische, politieke, noem maar op. Feit is dat Nederland eeuwenlang in de greep is geweest van een Groot Godsbesef. Probeer maar eens een 17e eeuws traktaat te vinden waarin De Schepper níet wordt genoemd. Tot in de jaren 50 van de vorige eeuw speelde religie een zeer vooraanstaande rol. Was de overgrote meerderheid van de bevolking aangesloten bij een kerkgenootschap. Gingen katholieken naar een katholieke school en een katholieke bakker. Speelden protestantse kinderen met andere protestantse kinderen op straat en in een protestantse voetbalclub. Knielen Op Een Bed Violen laat iets zien van die wereld toen. En doet nu menigeen een zucht van verlichting slaken. Blij dat dat voorbij is!