Vanaf volgend studiejaar zal op verschillende hogescholen en universiteiten de bachelor/master structuur worden ingevoerd. Dit betekent een opsplitsing van het hoger onderwijs in een bachelor- en een masterfase. HBO-opleidingen worden vierjarige opleidingen tot bachelor. Het academisch onderwijs wordt verdeeld in een driejarige bachelor- en een éénjarige masterfase, bepaalde opleidingen waar ook nu al vijf jaar voor staat uitgezonderd. In tegenstelling tot de HBO-variant, dient de universitaire opleiding tot bachelorstudent een brede, algemene basis te geven. Wetenschappelijke specialisatie kan dan eventueel volgen in het mastergedeelte, maar studenten kunnen ook gaan werken na het behalen van een bachelordiploma. Van HBO-studenten verwacht de overheid überhaupt niet dat zij na hun bachelor verder willen studeren. Naast dit alles wordt het huidige systeem van studiepunten vervangen door de internationaal vergelijkbare standaard van het European Credit Transfer System (ECTS).

Uitholling
Het oorspronkelijke wetsvoorstel kon rekenen op de nodige kritiek. Vooral de mogelijkheid die de wet bood aan universiteiten om een zogenaamd 'topcollegegeld' in te stellen, ontlokte verontwaardigde reacties. In een speciaal ba/ma-dossier stelde de studentenvakbond LSVB dat het ‘met dit wetsvoorstel mogelijk wordt om voor sommige masteropleidingen tot maximaal vijf keer het huidige collegegeld te vragen.’ Volgens de bond zou dit leiden ‘tot een tweedeling in het Nederlandse hoger onderwijs’. Hij vreesde dat ‘goede docenten, faciliteiten en getalenteerde studenten uit het reguliere onderwijs zullen worden weggezogen en alleen nog bij de topmasters te vinden zijn.’ Een tweede kritiekpunt betrof de vrijheid voor opleidingen tot het invoeren van niet nader gedefinieerde selectiegronden voor masters. Universiteiten mogen namelijk zelf kiezen hoeveel en welke masters zij aanbieden. Op iedere bachelor volgt één vooraf bepaalde 'doorstroommaster', het is echter ook mogelijk voor studenten een andere master te kiezen. Maar, zo concludeert de LSVB, in het betreffende wetsvoorstel werd ‘het voor een instelling mogelijk om voor alle masters, behalve de 'doorstroommaster' te gaan selecteren, op welke grond dan ook.’
Uiteindelijk nam de Tweede Kamer de wet Bachelor/master in sterk gewijzigde vorm aan. De mogelijkheid om topcollegegelden te vragen is geschrapt, de optie tot het instellen van selectiecriteria sterk beperkt, zo schrijft de LSVB.

Weerbarstige praktijk
‘Dat lijkt me een te simpele voorstelling van zaken,’ zegt Joop van Holsteyn, opleidingsdirecteur van het departement politieke wetenschap aan de Universiteit Leiden en belast met de invoering van de bachelor/master structuur voor 'zijn' studie. ‘Op dit moment is het zelfs voor mij niet helemaal duidelijk wat nu wel en wat niet mag. Je hebt wat je noemt de doorstroommaster, daar zijn geen extra eisen voor, niet inhoudelijk en ook niet financieel. Maar er zijn ook andere masters, en daarvoor gelden weer andere regels.’
‘Nu is het al zo in Leiden dat er masters worden aangeboden waarvoor mensen uit het buitenland een fors bedrag moeten betalen. Waar wij op dit moment bij politicologie aan werken is allereerst een gewone master 'political science'. Deze zal toegankelijk zijn voor al onze studenten. Daarnaast wordt er ook gewerkt aan een master 'international relations and diplomacy' in samenwerking met het Clingendael instituut. Daarvan is de status op dit punt minder duidelijk. De komende jaren, wanneer er toch nog geen master-studenten zijn in Nederland - dat duurt immers nog drie jaar - zal die worden aangeboden voor buitenlandse studenten. Waarschijnlijk afhankelijk waar die vandaan komen, binnen of buiten de EU, betalen zij een gewoon collegegeld of een hoog collegegeld.’
‘Bij een hoog collegeld moet je denken aan 10.000 euro voor een jaar. Dat is binnen de Nederlandse context veel geld, maar internationaal vergeleken - want dat is natuurlijk het hele idee, we moeten internationaal mee gaan doen kennelijk - zijn dat op zich geen schokkende bedragen.’

Verdieping
Blijkbaar laat de praktijk de nodige ruimte aan de universiteiten op het gebied van de uitvoering van de wet bachelor/master. Het gevaar hiervan is natuurlijk dat zij elkaar, in de slag om de financieel lucratieve student, gaan overbieden met masters en de kwaliteit en toegankelijkheid van de opleiding als geheel uit het oog verliezen. Ook valt te betwijfelen of in een master-opleiding van één jaar fatsoenlijke specialisering en verdieping mogelijk is. Nu mogen universiteiten weliswaar langer durende masters aanbieden, maar hierbij is het de vraag wie de extra kosten betaalt. Een voorbeeld is de reeds genoemde Leidse master 'international relations and diplomacy' die anderhalf jaar in beslag neemt. Van Holsteyn: ‘Daar heeft het ministerie op zich niet zoveel problemen mee, ze geven er de opleiding alleen geen geld voor. Onze anderhalfjarige opleiding is dan ook mede gericht op 'de markt', daar wordt voor betaald. Het is de bedoeling dat je er voldoende buitenlandse studenten mee werft die bereidt en in staat zijn om een fors bedrag te betalen.’

Privatisering
Verwordt het hoger onderwijs dan tot een product op de markt van vraag en aanbod? Dat is wel de visie die Kornee, actief in de groep Kritische Studenten Utrecht (KSU): ‘Het ba/ma stelsel is enkel ingevoerd om een Europese onderwijs- en onderzoeksmarkt te creëren.’ Het standpunt van de 'kritische studenten' is duidelijk: ‘een slechte ontwikkeling.’
De KSU zien de invoering van bachelor/master als onderdeel van een groter proces van privatisering van het onderwijs. Dit gebeurt volgens de studenten in het kader van de zogenaamde 'GATS': afspraken binnen de Wereldhandelsorganisatie ten aanzien van de privatisering van publieke diensten. ‘Het ba/ma stelsel trekt alle onderwijsprogramma's in Europa gelijk. Dit enkel en alleen om voor studenten en bedrijven onderwijs- en onderzoeksprogramma's beter vergelijkbaar te kunnen maken zodat men onderling gemakkelijker kan concurreren. Onderwijs (en onderzoek) wordt hierdoor steeds meer een verhandelbaar product, in plaats van een publieke dienst of sterker nog: een recht.’ Kornee voorspelt: ‘Binnen het ba/ma zal de zogeheten 'Professional Master' de belangrijkste master-variant worden. Binnen de PM zijn studenten verplicht stage te lopen, is het onderwijs sterker beroepsgericht dan op dit moment en zal veelvuldig sprake zijn van 'duale leertrajecten', in feite een variant waarbij studenten al halverwege de studie kunnen beginnen met werken.’

‘Argumenten willen we’
Dat het bedrijfsleven steeds meer grip krijgt op het hoger onderwijs is moeilijk te ontkennen. Zo meldde een jaar geleden De Volkskrant zelfs dat Philips alleen al vijftig hoogleraren op de loonlijst heeft staan. Of ba/ma een bewuste stap verder richting privatisering van hogescholen en universiteiten is kan echter betwist worden. De invoering van het ba/ma systeem betekent op de eerste plaats een internationalisering van het hoger onderwijs, hetgeen an sich geen slechte ontwikkeling is. Helaas krijgt deze internationalisering door de selectieve keuze van voorbeelden de vorm van een concurrentieslag die de toegankelijkheid van het onderwijs verder beperkt. Zo opperde universiteitsvoorzitter Vredevoogd reeds enige tijd geleden de ambitie om van Leiden het ‘Yale van Europa’ te maken. Daarvoor was dan uiteraard wel een forse verhoging van het collegeld noodzakelijk.
Het merendeel van de studenten heeft geen baat bij dergelijke hersenspinsels. Kornee: ‘Zolang bij de invoering van een nieuw onderwijsstelsel alleen maar economische en politieke argumenten een rol spelen, kunnen wij dit als studenten alleen maar afwijzen. Als je het onderwijs wilt hervormen dan moet je dat doen met argumenten waarom dat nieuwe stelsel dan zoveel beter is voor de student zelf, voor zijn ontwikkeling, voor een beter studietraject. Pedagogische en onderwijstechnische argumenten willen we, maar die horen we niet.’

Voor dit artikel werd onder meer gebruik gemaakt van interviews met Joop van Holsteyn van de Universiteit Leiden, Kornee van de Kritische Studenten Utrecht en het ba/ma dossier op www.lsvb.nl