De komst van arbeiders uit Noord-Afrika en Turkije markeert het begin van fundamentele veranderingen in de West-Europese cultuur, die voortkomen uit de voortschrijdende kapitalistische globalisering en de daarmee gepaard gaande groeiende mobiliteit. Het dekolonisatieproces bracht een relatief groot aantal mensen uit de nieuwe postkoloniale staten naar het voormalige 'moederland'. Bovendien zorgt de krankzinnige toestand in de wereld voor een groeiend aantal vluchtelingen en asielzoekers. Door deze ontwikkelingen verandert de westerse samenleving zowel demografisch als sociaal en cultureel. Deze veranderingen gaan vergezeld van politieke en sociale problemen, met onrust en onbegrip. De intellectuele elite in Nederland reageert hierop door te pleiten voor culturele homogeniteit en nationale identiteit.

Twee mythes
Scheffers analyse, overigens gedragen door grote delen van de Nederlandse 'intelligentsia' en de politieke elite - of wat daar voor doorgaat - is gebaseerd op twee fundamentele vooronderstellingen. Ten eerste heeft hij een liberale opvatting over de natiestaat: een homogene culturele eenheid, die in gevaar komt zodra er culturele verschillen ontstaan onder de bevolking. Nu nationale staten overschaduwd dreigen te worden door transnationale instanties en instituties (bijvoorbeeld de vorming van de EU), sociale bewegingen, intellectuelen en media hun domein verschuiven naar de internationale arena en beschavingen elkaar 'in de weg' zitten, komen sociaal-democraten als Scheffer met typisch liberale bezwaren. De islam bedreigt, zo lijkt men te redeneren, de liberale joods-christelijke verlichtingstraditie en dat is gevaarlijk. Deze analyse strekt zich echter niet uit tot de positie van de natiestaat in de globaliserende wereld.
Scheffer gaat uit van een verouderd idee van de staat, die van alle burgers loyaliteit eist. In een reactie stelde Peter van der Veer, hoogleraar sociale godsdienstwetenschappen aan de UvA, al dat in werkelijkheid de natiestaat een steeds minder belangrijk criterium wordt voor identiteit. De territoriale staat krijgt steeds minder grip op de invulling van communicatie en identiteit.
Ten tweede heeft Scheffer een sociaal-democratisch idee over hoe sociaal-economische achterstand opgelost moet worden. Het gaat goed met de Nederlandse economie en dus gaat het ook goed met Nederlandse burgers. Helaas mist een aantal van deze burgers de boot. Scheffer bepleit daarom, zonder zich fundamentele vragen te stellen over de inrichting van de economische orde, een betere spreiding van kennis. Allochtonen blijven door een grote taalachterstand nu juist achter bij die kennis en dat is volgens Scheffer het hoofdprobleem.
Deze twee vooronderstellingen staan een radicale kritiek op de westerse geschiedenis en cultuur in de weg. Wie echt wil nadenken over de multiculturele samenleving kan niet zonder zo'n radicale kritiek.

Sociale en economische criteria
Nederland is nooit een religieus en cultureel homogeen land geweest. Verschillende religieuze stromingen hebben decennialang op een vrij normale manier samengeleefd, zonder dat er een conflict tussen een van deze groepen en de staat ontstond, die de status quo bedreigde. Het is ook niet bijvoorbeeld de islam die sociale integratie in de weg staat. Zoals Van der Veer betoogt is het voortdurende beroep dat de regeringen van Turkije en Marokko blijven doen op Turken en Marokkanen belangrijker.
Sociaal-economische criteria zijn nog steeds van grote invloed op de levens van mensen. Er zijn in dit land altijd 'moeilijke' achterstandswijken geweest. En er zijn altijd pogingen gedaan om de achterstandspositie van mensen te doen verdwijnen. Net als liberalen in de negentiende eeuw bepleit Scheffer nu een soort beschavingsoffensief; assimileer die zogenoemde allochtonen tot goede, formeel vrije en rationele burgers (in de liberale verlichtingstraditie) en alles komt goed. Een fundamentele kritiek op de uitsluitingsprocessen die inherent zijn aan de vrije markt ontbreekt, en dat is de grote zwakte van iedere sociaal-democratische en liberale analyse van het multiculturalisme. Natuurlijk is de taalachterstand onder tweede en derde generatie allochtonen een probleem, maar ze is slechts het gevolg van de slechte sociaal-economische positie waarin veel allochtone gezinnen zich bevinden. Door, zoals Van der Veer bepleit, veel geld te besteden aan projecten die mensen met een taalachterstand toch aan een baan helpen, bevorder je de sociale integratie. Overigens, de meeste allochtonen in Frankrijk beheersen de Franse taal prima, terwijl hun achterstand en sociale uitsluiting veel groter is dan in Nederland.

Vaderlandse of internationale geschiedenis?
Met het pleidooi voor de vaderlandse geschiedenisles slaat Scheffer de plank echt helemaal mis. Iedere idioot weet natuurlijk dat de Nederlandse geschiedenis niet los is te zien van internationale verhoudingen. Het kolonialisme is van grote invloed geweest op het hedendaagse Nederland. Die wisselwerking tussen de nationale en internationale geschiedenis wordt de laatste decennia, door de globalisering en de internationalisering van de media, steeds groter. Juist aan de Nederlanders van nu, autochtoon en allochtoon, moet geleerd worden dat onze cultuur en identiteit vorm krijgt binnen het kader van een transnationale wereld. De nationale samenleving bestaat wel degelijk, maar is al lang niet meer cultureel homogeen: de ontwikkeling van de internationale media maakt dat gewoon onmogelijk. Het gebrek aan die homogeniteit is ook helemaal het probleem niet. Het probleem is dat onvoldoende geprobeerd wordt culturele vormen open te breken en te vernieuwen.

Kritiek op de westerse cultuur
Het is tijd voor meer reflectie op de geschiedenis en cultuur van het Westen. De laatste jaren is het weer populair geworden de westerse culturele superioriteit te prediken en te wijzen op de verworvenheden van de Verlichting. Het pleidooi van Scheffer is een logisch gevolg van deze ideeën. En het kan nog veel erger. De Amsterdamse hoogleraar Kohnstamm pleitte voor een biologische kijk op de verschillen tussen autochtonen en allochtonen. Is dit pseudo-intellectuele elite-racisme onze toekomst of kan het ook anders? De superioriteit van de westerse cultuur is een mythe; het kolonialisme, de holocaust, de vreselijke oorlogen gevoerd in de naam van beschaving, schreeuwen om een herdefiniëring van culturele vormen.
Het Westen stond lange tijd - en staat nog steeds - model voor de hele wereld, als het superieure en onvermijdelijke eindstadium van de geschiedenis. Dit gedachtegoed kwam tot uitdrukking in de christelijke zending, in koloniale overheersing en is tot op de dag van vandaag kenmerkend voor de houding van het Westen jegens de Derde Wereld. Vooral na de Tweede Wereldoorlog en de dekolonisatie leefde het zogenaamde 'moderniseringsdenken' op. Het functioneert nadrukkelijk nog steeds als leidraad voor mensen als Herfkens en andere 'ontwikkelingsspecialisten'.
De eurocentrische grondslag van deze kijk op de wereld is dodelijk voor een goede discussie over de multiculturele samenleving. Het is ook volkomen onterecht. Waarom wordt toch keer op keer vergeten dat de geschiedenis van het Westen, vooral internationaal, een grote schande is? De slavenhandel, de genocide op de indianen, het antisemitisme, het zijn allemaal voorbeelden die kenmerkend zijn voor de geschiedenis van de westerse beschaving.
Slechts in een interculturele dialoog kunnen we vorm geven aan een nieuwe internationalistische cultuur waarin afgerekend wordt met de automatische voor lief genomen dominantie van westerse normen en waarden. Die normen en waarden zijn producten van onze geschiedenis en dus van macht en overheersing. Wie, zoals Scheffer, hierover niet nadenkt kan geen goed verhaal houden over de positie van migranten in deze samenleving. Het bekritiseren van de machtsverhoudingen, die uit het cultureel en economisch imperialisme voortkomen moet de grondslag leggen voor een debat over de multiculturaliteit en andere voorbeelden van transnationalisering. De uitdaging is de wortels van de problematiek te vinden. En dat is Scheffer niet gelukt.