"Met een suizend geluid valt een blauw gevaarte uit de hemel. Het komt op straat neer, recht voor het huis van Truman Burbank. Een studiolamp." Met deze scene uit de film The Truman Show, met Jim Carrey, opent Koen Haegens zijn nieuwe boek "De grootste show op aarde - De mythe van de markteconomie". Dit is typerend voor zijn aanpak. Over een toch tamelijk serieus onderwerp als de markteconomie verschaft hij kennis en inzicht met behulp van ernstig onderzoek, maar wél gelardeerd met luchtige filmscènes, boekfragmenten, metaforen en eigen alledaagse ervaringen. Dat levert een zeer leerzaam én leesbaar boek op.

Waarom is Koen Haegens een boek gaan schrijven over de markteconomie? Hij is geen econoom. Hij werkt als journalist voor De Groene Amsterdammer en schrijft over allerlei onderwerpen. Als we hem mogen geloven, dan is het uitbreken van de crisis in 2008 van belang geweest. Die crisis onthulde dat er iets niet klopte aan het neoliberale verhaal van 'de vrije markt'.

Evenwicht en welvaart

Dat verhaal kennen we waarschijnlijk allemaal wel. De markt zou zorgen voor een optimaal evenwicht tussen vraag en aanbod. De 'onzichtbare hand' van de markt zou zorgen voor een perfecte balans van productie en consumptie. De waarlijk vrije markt zou bovendien de ondernemingslust aanwakkeren, bijdragen aan een zo economisch mogelijk handelen en daarmee vooruitgang en welvaart brengen. Bovendien zou de economische vrijheid van de markt aan de basis staan van de politieke vrijheid en daarmee van de democratie.

Andere krachten

Koen ontdekte dat deze claims niet kloppen. Om te beginnen bleek uit het Libor schandaal, en dit viel vrijwel samen met het uitbreken van de crisis in 2008, dat door fraude en manipulatie een kleine club 'slimme jongens' in staat was de markt naar eigen behoefte 'bij te sturen'. Niet veel later bleek dit vaker te gebeuren, denk aan het Rabo schandaal. Dit zou je nog kunnen afdoen als criminele afwijkingen van een verder normaal functionerende markteconomie. Koen geeft echter aan dat 'de vrije markt' helemaal niet het normale patroon is. In de echte economie spelen markten weliswaar een rol, maar zijn ze vaak helemaal niet doorslaggevend. Er zijn andere krachten in het spel. Zo moet er gerekend worden met de staat of de overheid die overal een enorme participant is in het economisch leven. Doordat ze zélf grote ondernemingen bestiert én wetten en voorschriften uitvaardigt. Dat is goed zichtbaar geworden in alle reddingsoperaties, waarmee na 2008 belangrijke banken overeind zijn gehouden. Het was ook al zichtbaar in vroeger eeuwen, toen bijna overal regeringen hun eigen landbouw en industrie beschermden met een straffe protectionistische politiek.

Eigen markt eerst! En ook die eigen markt was en is nimmer werkelijk vrij. Tal van regels en voorschriften met de bijbehorende bureaucratie zijn van toepassing. Koen relativeert de marktwerking tenslotte door te wijzen op al die menselijke activiteiten en werkzaamheden die verricht worden buiten de officiële economie. Denk daarbij aan de sfeer van de reproductie, het huishouden, vrijwilligerswerk, en dergelijke.

De praktijk

Koen illustreert voortdurend zijn bevindingen en stellingen met beschrijvingen van praktische toestanden en met citaten uit de literatuur en met zijn eigen ervaringen. Twee reëel bestaande situaties werkt hij wat verder uit. Natuurlijk gaat hij niet voorbij aan de impact en de ontluistering van de financiële crisis van 2008. Zo kan hij goed laten zien dat de financiële markt júist in elkaar dondert bij te veel vrijheid én dat slechts dankzij massief staatsingrijpen, met miljarden dollars en euro's, een totale kladderadatsch kon worden voorkomen. Twee vliegen in één klap.

Zijn andere voorbeeld betreft de paprika industrie. Daar is hij een aardig stukje onderzoeksjournalistiek in gaan bedrijven. Zijn bevindingen liegen er niet om. De markt, in dit geval de veiling, speelt mee, maar de ware confrontatie tussen vraag en aanbod, de prijsbepaling is uiteindelijk toch vooral een zaak van de grote afnemers, de supermarkten, de Albert Heijnen kortom.

Ideologie

Koen komt tot de conclusie dat we feitelijk leven in een kapitalistische economie. Het kapitaal en de kapitalisten maken in laatste instantie daadwerkelijk de dienst uit. Hun belang, hun winststreven staat voorop. De markteconomie is het daarbij passende ideologische model. Alsof er een onafhankelijke en neutrale onzichtbare hand zou zijn. Het concept van de vrije markt dient zodoende de verhulling van de ware gang van zaken.

De vrije markt wordt bovendien te pas en te onpas als ideaal uit de kast gehaald om alles wat in de weg staat van de winstmaximalisatie uit de weg te ruimen. Al vanaf Adam Smith, einde achttiende eeuw, wordt het principe van de vrije markt vooral aangehangen op momenten dat 'het volk' eisen stelt en 'de staat' geneigd is daar aan toe te geven. De vrije-markt-ideologie is zonder meer anti-overheid. Behalve als dat in de werkelijke wereld even niet goed uitkomt! Dan is 'het kapitaal' opeens niet vies van protectionisme en staatssteun. Met vrijheid en democratie heeft het niet veel te maken. Met 'lomp graaiersgedrag' des te meer.

Koen brengt het allemaal overtuigend in beeld. Het roept onwillekeurig de vraag op naar een alternatief. Daar gaat "De grootste show op aarde - De mythe van de markteconomie" niet over. Het opruimen van het waanidee van de vrije markt was en is al opgave genoeg. Koen Haegens is er desalniettemin van overtuigd dat het in de echte wereld ook echt anders kan: "Onder een dun laagje kapitalisme ligt een socialere, menselijke economie verstopt. Smachtend om door ons naar het oppervlak te worden gehaald."

Koen Haegens: De grootste show op aarde - De mythe van de markteconomie; Amsterdam 2015. In de boekhandel verkrijgbaar voor € 19,99.

Deze bespreking verscheen eerder op Solidariteit. Zie ook: De mythe van de markteconomie.