Marktwerking is geen economische noodzaak, maar een politieke keuze. Dat stelden de onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam bij de presentatie van het onderzoek 'Marktwerking en Arbeidsvoorwaarden' in april. Bij diezelfde gelegenheid was voormalig FNV-bestuurder en PvdA-kamerlid Ton Heerts stellig: 'Wij zijn niet tegen marktwerking, maar we willen graag bekijken wat nog publiek domein moet zijn.'
Wat dat concreet inhoudt, zal de komende tijd duidelijk worden. Bij het debat in de Tweede Kamer dat hieraan gewijd werd, bleek opnieuw dat ook deze sociaal-christelijke regering stug verder gaat op de ingeslagen neoliberale weg van meer marktwerking. Geen moratorium hierop dus, zoals voorgesteld door GroenLinks en SP. De PvdA wenste geen adempauze. Zij gaf aan per voorstel een afweging te gaan maken over verdere liberalisering of niet. Met de politieke barometer op meer marktwerking is het van belang dat de vakbond duidelijker stelling gaat nemen tegenover haar oude bondgenoot, de PvdA.

Daar zijn nu met dit rapport wetenschappelijk onderbouwde argumenten bij geleverd.
De onderzoekers bekeken bij bedrijven in drie verschillende sectoren - energie (Nuon), vervoer (Veolia) en zorg (Thuiszorg Amsterdam) - in hoeverre werknemers baat hebben bij de liberalisering. Wat blijkt? Stukje bij beetje worden arbeidsvoorwaarden afgebroken. Dat gebeurt op allerlei manieren. Oudere of minder productieve werknemers overleven de omvorming naar een nieuw bedrijf niet en worden op straat gezet. Voor hen in de plaats trekt de directie nieuwe werknemers aan, tegen een lager loon. Ook prestatiebeloning neemt toe en daarmee de willekeur. Bovendien worden de “dagvensters opgerekt”: urentoeslagen op avond-, nacht-, of weekenddienst vervallen, gebroken diensten worden ingevoerd (twee keer op een dag naar je werk en de dubbele reis voor eigen rekening), doorbetaalde pauzes vervallen of worden ingekort, et cetera.
Overigens valt op dat waar de vakbond het sterkst was, bij het openbaar vervoer, de arbeidsvoorwaarden het minste werden aangetast. Maar de algemene conclusie is helder: verdere liberalisering gaat ten koste van werknemersbelangen. Ook bestuurders van de bond die PvdA-lid zijn, zullen daarmee aan de slag moeten.
En dit gaat nog over instellingen en bedrijven waarin ieder geval een vakbond aanwezig was in het proces naar verzelfstandiging. Minstens zo fnuikend als de verslechtering van arbeidsvoorwaarden binnen die bedrijven is de ontwikkeling erbuiten. Daar waar CAO’s niet voor een hele bedrijfstak of sector algemeen verbindend zijn, wordt het pas echt bar en boos. In de thuiszorg wordt nu toegewerkt naar één CAO voor verpleging, verzorging en thuiszorg. Afgezien van de acties die na de zomer op stapel staan voor een goede CAO, moeten we ervoor zorgen dat die gaat gelden voor alle werknemers die zich in dat veld bewegen. Op dit moment zijn in de thuiszorg immers ook schoonmaakbedrijven actief die met pulpcontracten werken. Ook zijn veel alfahulpen direct in dienst bij een cliënt, zonder sociale zekerheid (pensioen, WAO, WW) en zonder doorbetaling bij ziekte of vakantie.
In andere geliberaliseerde sectoren is een zelfde patroon zichtbaar. Neem de recente ontwikkelingen op de postmarkt. Naast de verslechterde arbeidsvoorwaarden voor de werknemers bij TNT gaat het personeel van concurrenten Sands en Selectmail voor nog veel minder met de post rond.

De vakbond moet daarom prioriteiten (bij)stellen. ABVAKABO FNV deed dat, in een tumultueuze reeks Bondsraadbijeenkomsten. Er werden een nieuwe visie en strategie neergelegd. Naast het ontwikkelen van diensten en producten die focussen op beroepsinhoud voor professionals en daarmee interessant zijn voor hoogopgeleiden, moet een keuze gemaakt worden voor laagbetaalde, laagopgeleide mensen. In een aantal sectoren, waaronder de thuiszorg, zal die categorie werknemers groeien als gevolg van verdere marktwerking. Het gaat bovendien om een slecht georganiseerde groep.
Vervolgens werd gekozen voor een aantal proefprojecten in het kader van ‘organizing’, een modern woord voor aloud vakbondswerk pur sang. Een medewerker in dienst van de bond gaat met kaderleden uit een sector bij verschillende instellingen de werkvloer op om te praten met werknemers, loonbriefjes te vergelijken, mensen te activeren en te mobiliseren. De boodschap: een CAO voor een hele sector is dé manier om niet tegen elkaar uitgespeeld te worden, betere arbeidsvoorwaarden kunnen en moeten afgedwongen worden en er valt ook nog wel wat te wensen wat betreft vrije tijd, minder werkdruk, compensatie voor reistijd en -kosten en hoger loon. Dat is een goede ontwikkeling. Meer organizers, zou ik daarom zeggen! Er past er wel meer dan één in het salaris van een dagelijks bestuurder...

Lot van Baaren is actief kaderlid van de ABVAKABO FNV en lid van de Bondsraad. Kijk voor het onderzoek en de nieuwe visie op
www.abvakabofnv.nl/docs/bijlagen/200705/rapport_marktwerking_abva_15mei07.pdf en
www.abvakabofnv.nl/docs/faq/definitief_werkgroepdocument_missie_visie_strategie.pdf