Het is nu al de tweede keer in relatief korte tijd dat de persoon van Rosa Luxemburg in de belangstelling komt. Dat is weliswaar om triviale redenen, op 19 januari 2019 was het 100 jaar geleden dat ze vermoord werd, op 5 maart 2021 was het 150 jaar geleden dat ze geboren werd.

Er zijn in de huidige politieke economische situatie twee meer belangrijke redenen waarom de belangstelling voor Rosa Luxemburg gerechtvaardigd is. De politieke en economische gedachten van deze oprechte revolutionaire mens, hoewel controversieel, leveren nog altijd een belangrijke bijdrage voor een analyse van de crises waarmee het kapitalisme als politiek economisch systeem, in het begin van de 21^e eeuw te maken heeft.

Rosa Luxemburg analyseerde in goede navolging van Karl Marx, de ontwikkelingen van het systeem van het kapitalisme, en wist die accuraat te bekritiseren. Deze navolging van de gedachten van Marx, werden in twijfel getrokken, geheel ten onrechte. Ze heeft controversiële gedachten voor die tijd ontwikkeld, die in deze tijd tot verbazende actualiteit leiden.

Zowel economisch als politiek komt de gehele burgerlijke politiek anno 2021 weer in ernstige crises, niet alleen over de verdeling van de welvaart en de middelen, niet alleen over de uitsluiting in de samenleving van grote groepen. Niet alleen door de geweldige exploitatie en uitbuiting van de werkende mens. Ook de leefomgeving, milieu en klimaat, ook de manier hoe mensen met elkaar omgaan, racisme, seksisme, uitsluiting, opkomst van uiterst rechts en de gezondheid van mensen, corona. Dat alles maakt dat voor veel mensen zeker de kwetsbaren het er niet gunstig uitziet. Er zijn twee betogen van Rosa Luxemburg, een economische en een politieke, die in het bijzonder op die problematiek in gaan.

Accumulatie van het kapitaal

Rosa Luxemburg heeft dit lijvige werk in korte tijd geschreven en is er om verguisd. De kern van het werk is een aanvulling op de ideeën van Marx over de reproductie van het kapitaal. In productieprocessen streeft het kapitalisme naar winstmaximalisatie. Winst blijft in een productieproces over wanneer het kapitaal, grondstoffen, machinerie, gebouwen enzovoorts betaald zijn. Ook de lonen van de arbeiders zijn betaald, en de kapitalisten hebben in hun eigen consumptie voorzien. Dan nog blijft er een groot gedeelte over, daar wordt eventueel nog belasting over betaald en een deel kan opnieuw geïnvesteerd worden in het productieproces. Marx noemt dit de reflux van het kapitaal. Reflux is het terugstromen van gegroeid kapitaal in productieprocessen, waardoor het groeien nog meer versterkt wordt. Dit proces beschrijft Marx in zijn tweede deel van het kapitaal, dat gaat over de circulatie van het kapitaal. Hij heeft daarvoor schema’s gemaakt. Rosa Luxemburg heeft niet zozeer deze schema’s bekritiseerd, maar stelde dat er na die reflux nog een substantieel aan surplus uit de productie overbleef dat zijn weg niet meer terug in het productieproces kon vinden. Alles en iedereen is voorzien en betaald en nog is er een surplus over. De vraag die Rosa Luxemburg zich stelde was eenvoudig, wie gaat dit resterende surplus consumeren? Er waren ideeën dat de kapitalisten zelf dit zouden opsouperen. Die gedachte klopte volgens Luxemburg niet, omdat in de gehele consumptie van het kapitaal al was voorzien. De kapitalisten zullen vanwege de onderlinge concurrentie niet een overtollig kapitaal aan elkaar schenken. Er waren ideeën dat de markt dit zou oplossen. Ook dat klopt niet want, of de markt heeft zelf een extra surplus, of ze hebben geen middelen om kapitaal aan te kopen. Een ander idee is de schatvorming, het idee van Marx. Oppotten met andere woorden. Dat gebeurt ook voor een groot gedeelte. Er ontstaat zo een grote reserve aan kapitaal bij banken in een geldvorm, waar een ieder naar belangstelling uit kan putten. Feitelijk was dit een uitstel van het probleem. De belangstelling van kapitalisten voor vreemd kapitaal is hooguit een tijdelijk iets, zodra de winstgevendheid hersteld is kunnen zij eenvoudig in hun eigen behoefte aan kapitaal voorzien.

Rosa Luxemburg bedacht iets anders. Het surplus kapitaal dat niet meer ingezet kon worden in kapitalistische productie zelf kon gebruikt worden om niet kapitalistische productieprocessen verder te verkapitaliseren. Dat is wat in de praktijk gebeurd is. In allerlei onderontwikkelde landen werden grote infrastructurele werken uitgevoerd om de afzet vanuit kapitalistische productie te kunnen waarborgen. Dat gebeurde met overtollig kapitaal uit landen waar er een groot surplus aan kapitaal was. Vroeger heette dat imperialisme, tegenwoordig noemen we dat globalisering. Een erg groot voorbeeld van deze werkwijze is natuurlijk China. De economische groei is daar zo geweldig groot geweest, dat het surplus aan kapitaal niet meer terug geïnvesteerd kon worden in China zelf. Dat kapitaal heeft de weg gevonden naar niet kapitalistische gebieden, regio’s die nog niet kapitalistisch zijn.

Rosa Luxemburg zag het mechanisme zeer scherp, zij kon zich echter geen beeld vormen van de omvang die dat tegenwoordig heeft gekregen. Daarbij is het overtollige kapitaal dat voortkomt uit de winsten van de productieprocessen ondertussen zo groot geworden dat ook investeren in onderontwikkelde gebieden geen soelaas meer biedt. De omvang van het onproductieve kapitaal in geldvorm neemt monstrueuze vormen aan.

Er is nog één uitweg voor het overtollige kapitaal. Er zijn nog sectoren in de kapitalistische economie die niet aan het kapitalistische systeem zijn onderworpen. Denk aan de gezondheidszorg, de overheid zelf, het onderwijs, en het leger en het politieapparaat. We noemen het nu marktwerking, maar feitelijk is het iets anders. Het is een weg voor verdere winsten zoeken van kapitaal dat niet meer ingezet kan worden in productieprocessen die al op het principe van winst maken gebaseerd zijn.

Uiteraard zag Rosa Luxemburg wel waar dit toe zou leiden, en we zijn hard op weg naar dat eindpunt. Daarover heeft Rosa een korte bondige uitspraak gedaan; ‘Socialisme of barbarij’?

De Junius brochure

In haar ‘Accumulatie van het Kapitaal’ kwam Rosa Luxemburg tot de conclusie dat het kapitalisme, door een steeds grotere concentratie van kapitaal in handen van een steeds kleinere groep mensen, onvermijdelijk in een reeks crises ten onder moet gaan. Dit leidt tot de bondige uitspraak dat mensheid voor een keuze staat tussen ‘Socialisme of Barbarij’. En daar begint het verdacht veel op te lijken. Ze heeft zelf de 1^e wereldoorlog nog meegemaakt, dat al een werkelijke barbarij was. De 2^e Wereldoorlog was niet veel minder, en in onze tijd gaat het ook faliekant de verkeerde kant op. Het kapitaal is in zijn honger naar nog meer groei, bepaald niet zuinig op de aarde. Het milieu, de grondstoffen, de natuur, de manier waarop mensen samenleven, het racisme, de uitsluiting van veel mensen, de ontdemocratisering van samenlevingen en de uitbraken van zoönotische virussen als HIV, Mers, Sars, Ebola en nu Corona. Dat allemaal voor de mythe van de economische groei, leidt tot situaties die werkelijk barbaars zijn.

Rosa Luxemburg waarschuwde voor deze barbarij en stelde de mensheid voor de keuze. Ze kwam daarop doordat ze de Duitse politiek, inclusief haar eigen Sociaal – Democratische Partij (SPD) waarschuwde tegen de dreigende oorlog. Tijdens een toespraak, gehouden op 26 maart 1913 te Frankfurt, riep ze op tot verzet tegen de dreigende oorlog. Dit werd door een rechtbank geïnterpreteerd als een oproep tot burgerlijke ongehoorzaamheid. Rosa werd veroordeeld tot vier jaar gevangenisstraf, die ze uitzat gedurende de Eerste Wereldoorlog. Ondertussen bekritiseerde ze binnen de SPD, de parlementaire goedkeuring van de oorlogskredieten. De houding van de sociaaldemocraten werd aanleiding voor het verlaten van SPD. Ze richtte in 1916 samen met Karl Liebknecht de Spartakusbund op. De kritiek was vooral gericht op het goedkeuren van de oorlogskredieten, ook dus door de SPD. Daarmee vond overtollig kapitaal een weg naar een niet kapitalistische bestemming waardoor de oorlogsmachinerie zeer winstgevend werd. Het kapitaal lag niet braak maar kreeg een bestemming, dat is barbarij.

Op 28 juni 1916 werd Rosa Luxemburg tot een gevangenisstraf van twee jaar veroordeeld. In de gevangenis schreef Rosa Luxemburg de Junius brochre met het aforisme ‘Socialisme of Barbarij.

In haar Junius brochure (1915) schreef ze dat de oorlog ‘niet pas in Sarajevo in juli 1914 begon, maar al jaren daarvoor, opgezweept door de winstzucht van de industrie en de miljoenenhonger van de Duitse bank. Zie daar de link naar haar Accumulatie theorie.

Rosa Luxemburg moest haar kritiek met het leven betalen. Januari 1919 al na de eerste wereldoorlog, toen de Duitse arbeidersklasse vocht tegen verdere barbarij, werd Rosa Luxemburg vermoord door een militie van de Duitse Freikorpsen, de voorlopers van Hitler’s SS.

In het voorjaar van 1941, werd in Nederland de Revolutionair Socialistische Arbeiders Partij verboden door de Duitsers en ging de partij in de illegaliteit verder als het Marx, Lenin, Luxemburg front, de MLL, nu precies 80 jaar geleden. De leider van het MLL was Henk Sneevliet. Een van de eerste activiteiten die Sneevliet ondernam was het vertalen van de Junius brochure van Rosa Luxemburg. Sneevliet ervaarde aan den lijve wat Rosa Luxemburg bedoelde met ‘Socialisme of Barbarij’.

‘Wat betekent een terugvallen in het barbarisme op onze hoogte van de Europese beschaving? Wij hebben allen die woorden tot nu toe gedachteloos gelezen en herhaald zonder hun verschrikkelijke ernst te vermoeden. Een blik om ons heen op dit ogenblik toont aan, wat een terugval der burgerlijke maatschappij in het barbarisme betekent. Deze wereldoorlog dit is een terugval in het barbarisme.’ (citaat uit de Junius Brochure)

De tweede wereldoorlog was een even grote, zo niet grotere terugval. De crisis van het politieke economische systeem van tegenwoordig kan ook leiden tot een nog verdere terugval in de barbarij.

Een jaar later is Henk Sneevliet en zijn volledig groep opgerold door de Duitsers en is de voltallige groep op 13 april 1942 bij kamp Amersfoort gefusilleerd. Elk jaar herdenkt het Sneevliet Herdenkingscomité nog steeds deze handeling van barbarij. In het voorjaar van 2021 wordt er een museum geopend bij kamp Amersfoort, Sneevliet en zijn groep krijgen daar een prominente plaats, waarvan ik denk dat het ook een eerbetoon is aan Rosa Luxemburg, met haar oproep de barbarij te verwisselen voor het socialisme.