De algehele verrechtsing in de wereld leidt tot een praktijk van afrekenen met Links. En dat, terwijl de wereld geconfronteerd wordt met een opeenstapeling van problemen die voortkomen uit het kapitalisme. Zoals: oorlogen, ontwrichting ecologie, armoede, bestaansonzekerheid, racisme, uitsluiting, afbraak van gemeenschappen, individualisering en dwangmatig consumentisme. Het is de taak van Links om het kapitalisme te bekritiseren en vooral te komen tot (een aanzet naar) oplossingen. Hier een bijdrage aan de zoektocht naar strijdperspectieven.

Anton Jäger, een Belgische historicus, bespreekt in een recent essay het onvermogen van Links om de genoemde problemen op te lossen: Hyperpolitiek, een extreme politisering zonder politieke gevolgen. (1) Duidelijk is Jäger niet over wat hij verstaat onder politisering. Laten we het houden op hoe de samenlevingen bestuurlijk en economisch ingericht worden. Daarbij speelt de (mede)zeggenschap een rol, kortom de organisatie van de macht. Hij beschrijft vier ontwikkelingsfasen: massapolitiek - postpolitiek - anti-politiek - hyperpolitiek. Deze fasen plaatst hij in een raamwerk met twee criteria: institutionalisering en politisering.

De vier fasen

Massapolitiek 
Dit begint al in het begin van de negentiende eeuw als het kapitalisme dominant wordt en veel mensen zich organiseren. Ze sluiten zich bijvoorbeeld aan bij kerken, politieke partijen en vakbonden. Er ontstaat meteen wel een hiërarchische structuur. Deze organisaties hebben grote invloed op de politiek. 
Postpolitiek 
De afstand tussen de massaorganisaties en de belevingswereld van de leden wordt groot. Dit komt mede door de media die een grote invloed krijgen. Belangrijk kenmerk is dat de overheid gaat functioneren als een bedrijf. De markt gaat 'alles' oplossen om de dure bureaucratie te vermijden, dit gaat gepaard met een sterke vervreemding. Deze fase begint in het midden van de jaren zeventig van de vorige eeuw. 
Anti-politiek 
Rond 2010 tekent zich een weerstand af tegen alles wat politiek is, uitmondend in een vrijwel complete desinteresse in politiek. Met als gevolg een aanzienlijke versnelling in de leegloop van de oorspronkelijke massaorganisaties. 
Hyperpolitiek 
Mensen komen erachter dat er veel besluiten genomen worden die ernstige gevolgen voor hun leven hebben. Ze komen als ongeorganiseerde groep heftig in verzet. De Gele Hesjes, de boeren, de Groningers, Black Lives Matter, enzovoort, er is geen samenhang. Dit komt globaal op rond 2015.

Democratie

Terug naar de criteria. 
Institutionalisering is een helder criterium. Er is een structuur en een systeem nodig om problemen op te lossen. Die structuur wordt gevormd door instellingen, instituten en omdat het over de politiek gaat, zijn het overheidsinstellingen, zoals regeringen, nationale banken en uitvoeringsorganen zoals bijvoorbeeld de belastingdienst, het UWV (werknemersverzekeringen) en de Sociale Verzekeringsbank. Tekenend is dat deze instellingen in de loop van de tijd hun oorspronkelijke status als overheidsorgaan verloren hebben en een ontwikkeling doormaken naar privatisering.

Het tweede criterium is problematischer, de politisering. Politiek gaat over het machtsvraagstuk. De ondertitel van het essay, een extreme politisering zonder politieke gevolgen; is verwarrend. Het werkelijke probleem is de machtsverdeling - wie maakt de dienst uit? Democratie gaat over hoe mensen bij de besluitvorming en de uitvoering betrokken worden. De term politisering kan beter vervangen worden door democratisering.

Het criterium voor veel mensen om de stapels problemen het hoofd te bieden, kan niet zijn dat een selectieve groep (politici) daar over kan beslissen. Wel dat de burgers zelf meer zeggenschap krijgen, zelf kunnen beslissen 0ver de inrichting van de samenleving, zelf over hun belangen gaan, zelf beoordelen hoe democratisch een samenleving functioneert. Het lijkt me een illusie te denken dat de huidige machtsverhoudingen dat mogelijk maken. Zeker gezien het gegeven dat in Nederland de grootste partij geen leden kent, dus geen democratie. En dat de 'parlementaire democratie' dat toestaat! Macht en democratie is geen kwestie van delegeren, maar van zelf actief de problemen van de samenleving aanpakken.

Massapolitiek

Jäger beschrijft het drama van links uitgebreid in zijn tweede hoofdstuk. Hij vat dit samen met de beeldspraak van de Amerikaanse politicoloog Robert Putnam: Bowling alone! Veel sport en spelen doe je immers gemeenschappelijk, ook bowlen. Politiek gezien is links meegegaan in de individualisering van de samenleving. Overigens; de afbraak van de gemeenschappen is in webzine Solidariteit eerder aan de orde geweest. 
Links kon geloven in de institutionalisering, omdat het grote en machtige organisaties kende, zoals massapartijen en vakbonden. Meegaan in het quasi democratische systeem was mogelijk zolang de zelforganisaties intact bleven. Het ging fout, toen de individualisering haar intrede deed en de overheidsregelingen uitgevoerd werden door zelfstandige, private bedrijven. Bepalende criteria werden: winst maken en arbeidsproductiviteit verhogen. Dat heeft de democratie uitgehold, zodat bijvoorbeeld bestaanszekerheid deze criteria moet volgen. Links heeft daaraan meegedaan, de ideologische veren afgeschud in de veronderstelling dat de macht door de eigen organen intact zou blijven.

Een citaat (2) in het kader van de 'hyperpolitiek': De gelovigen verlangden naar god, de arbeiders naar de revolutie, in plaats daarvan kregen de christenen de kerk en de arbeidersklasse de partij. 
De zelforganisatie ging verloren, de zelf activiteiten verdwenen langzaam maar zeker, de macht werd uit handen gegeven, overgelaten aan de pastor, de partijbestuurders, de leden van het 'democratisch' gekozen parlement en de vakbondsbestuurders met hun werkorganisaties. Toen daarop de leegloop van de kerken, politieke partijen en vakbeweging volgde, kwam de samenleving met de gebakken peren te zitten. Het bereik van beleid is het domein geworden van niet-gekozen actoren, organen zoals de Europese Commissie of centrale banken zoals de Federale Reserve. Technocratie en beleid werden gelijkgeschakeld. Politiek daarentegen werd verbannen naar een mediasfeer, verslaafd aan innovatie (en ongebreideld consumentisme). Die democratische ontmanteling heeft zich op alle niveaus voorgedaan.

Post- en Antipolitiek

We vervolgen Jäger: Het klassenconflict was geïnstitutionaliseerd in het oude systeem, dat niet alleen de oppositie van de arbeidersklasse in bedwang hield, maar bovendien de heersende klasse hielp om een gemeenschappelijk perspectief te formuleren. 
Het faillissement van het socialistische experiment en de diepe buiging die Links in het verlengde daarvan moest maken, vormden de inleiding voor een tomeloze, rechtse politiek van de ongelijke verdeling van macht en middelen. Rechts dat er niet voor terugdeinsde ook de sterke organisaties van de arbeidersklasse stevig aan te pakken. De Engelse mijnwerkersstaking in 1984 en 1985, bijvoorbeeld, werd een genadeklap voor onafhankelijk Links. In haar euforie zette rechts de schijn zegetocht voort, waarbij de problemen voor de samenlevingen in versneld tempo toenamen.

Wat de politiek betreft, Links capituleerde en rechts had vrij spel. Links bleef geloven in de instituties die in een snel tempo geprivatiseerd werden of ontmanteld. 
Jäger: Antipolitiek is de politisering van mensen die geen politicus willen worden of een deel van de macht in handen willen nemen. Antipolitiek streeft naar het creëren van onafhankelijke instanties tegenover de politieke macht.

Hyperpolitiek

Het kon niet blijven 'goed' gaan, ernstige crises waren onvermijdelijk en bleven dan ook niet uit. De gedachte dat de technologie en de markt het genadebrood waren tegen deze crises bleek een illusie. Vooral omdat de overheid machteloos was, werden zij niet opgelost. De financiële crisis en de nasleep daarvan in 2008 zorgden voor een wereldwijde ontwrichting met een jarenlang vervolg van aanhoudende inflatie en bezuinigingen. De corona crisis legde de wereldeconomie plat en velen kwamen in persoonlijke problemen. De opwarming van de aarde zorgde en zorgt voor problemen die uitzichtloos lijken. Uitsluiting van minderheden is een wereldwijd groot probleem. Diverse oorlogen spekken de kassen van de wapenindustrie, maar kosten miljoenen mensen hun leven. De woningnood kenmerkt zich door: Er zijn genoeg woningen, ze zijn alleen onbetaalbaar.

Verzet kon niet uitblijven: Occupy, Black Lives Matter, boerenorganisaties, Gele Hesjes, klimaatactivisten, strijd voor behoud van koopkracht. Al deze acties tonen echter een linkse versnippering, uitingen van een hyperpolitiek. Het komt zelfs een beetje paniekerig over. Plots moet 'alles' veranderen. De beslissende kenmerken van rechts zijn echter, behalve het ongeremde opportunisme, de de-institutionalisering en het volstrekte gebrek aan democratie. Ze zullen de problemen niet oplossen.

Democratie en strijd

Chantal Mouffe en Ernest Laclau (respectievelijk een Belgisch en Argentijnse politicoloog) in het essay van Jäger: Links moet niet langer alleen op de klassenfactor vertrouwen om mensen te mobiliseren, maar equivalente dwarsverbanden tot stand brengen tussen groepen met verschillende belangen. 
De boeren kunnen niet zonder de klimaatactivisten en de klimaatactivisten niet zonder de staalarbeiders. De gemeenschappen moeten van onderop worden hersteld. Activerend vakbondswerk aan de basis is wezenlijk - loonstrijd kan niet zonder strijd om een goede huisvesting en een goede zorg, maar ook niet zonder bedrijfsdemocratie. (3)

Het wordt een lang gevecht, maar de slotzin van Anton Jäger vereist tegenspraak: Mijn generatie pendelt voortdurend tussen het besef dat we in actie moeten schieten, en liefst heel snel, en het gevoel dat alles toch tevergeefs is. De grootste uitdaging is echter om dingen te veranderen. Dat is niet voldoende. Het is absoluut noodzakelijk dat mensen zich van onderop verenigen, de krachten bundelen met veel onderling vertrouwen. Er is een wereld te winnen.

Toelichting schema Sjarrel:
Verticaal de mate van institutionalisering, horizontaal de mate van democratisering 
Meer democratisering gaat nieuwe perspectieven bieden voor verandering. 
De betrokkenheid van mensen bij de inrichting van hun samenleving gaat een bijdrage leveren aan het oplossen van de grote problemen, De massaorganisaties moeten hun democratische macht herwinnen. Democratisering wordt noodzakelijk. Mensen verenigt u, wordt kaderlid van de bond!

Noten

(1) Jäger, Anton, Hyperpolitiek, extreme politisering zonder politieke gevolgen, Amsterdam, Atheneum Polak, 2024. Zie ook Tielbeke, Jaap, De Hyperpolitieke verleiding, democratie onder druk, Amsterdam, De Groene Amsterdammer, 2 mei 2024. 
(2) Jäger citeert hier twee Franse filosofen, Jambet Christian en Lardreau Guy, L'Ange, Pour une cynégétique du semblant, Ontologie de la révolution, Parijs, Grasset, 1976. 
(3) Isabelle Ferares en anderen, Democratizing the Corporation, the Bicameral Firm and beyond', Londen, Verso books, 2024.

Overgenomen van Solidariteit.