Miljoenen mensen die nog nooit van hem gehoord hebben, kunnen sinds kort kennis nemen van het leven en de avonturen van Leon Trotsky. Netflix presenteert een serie in acht delen van de Russische televisie over deze markante strijder en revolutionair uit de eerste helft van de vorige eeuw. Van zijn eerste gevangenschap als opstandige jongeling tot aan zijn gewelddadige dood in 1940 wordt een boeiend beeld geschetst.

Revolutionair

[leestijd 7 minuten] Trotsky was een revolutionair-socialist die al op jeugdige leeftijd in opstand kwam tegen de dictatuur van de Russische tsaar.  In 1905 werd hij door opstandige arbeiders gekozen tot voorzitter van de Sovjet van Petrograd. Die sovjet werd onderdrukt en Trotsky belandde in een strafkamp in Siberië. Hij ontsnapte en in 1917 speelde hij samen met Lenin een hoofdrol in de bolsjewistische Oktoberrevolutie. Hij was dé organisator van het Rode Leger dat in een bloedige burgeroorlog uiteindelijk alle vijanden van de bolsjewieken versloeg. Na de dood van Lenin in 1924 nam Stalin de macht in handen en Trotsky raakte in ongenade. Hij werd verbannen uit de Sovjet Unie, maar bleef uitbuiting en onderdrukking bestrijden. In 1940 werd hij door een geheim agent van Stalin in Mexico met een ijsbijl de hersens ingeslagen.

Wat klopt niet

De makers van de achtdelige Russische tv-serie ” Trotsky” hebben zich heel wat vrijheden veroorloofd. Zo doen  ze het voorkomen alsof  die Stalinistische agent – Ramon Mercader, alias Frank Jacson – door Trotsky in een bui van zelfdestructie werd uitgedaagd en toen spontaan een bijl van de muur rukte, terwijl onomstotelijk is vastgesteld dat hij zijn wapen die dag binnensmokkelde en Trotsky zittend aan zijn bureau met zijn ijsbijl dodelijk verwondde. Er zitten nog veel meer van dergelijke ‘vrijheden’ in de serie. Bijna allemaal stellen ze Trotsky in een ongunstig daglicht. In het huidige autoritaire Rusland van Poetin is een opstandig type zeker geen gewenst rolmodel. Trotsky wordt neergezet als een behoorlijk arrogante, meedogenloze, machtsbeluste man met een flinke dosis grootheidswaan. Eerder een ijdele, gefrustreerde streber dan een oprechte revolutionair. Daar wordt zelfs Freud voor van stal gehaald. Die verschijnt enkele malen in nachtmerries, maar de makers laten Freud en Trotsky elkaar ook lijfelijk ontmoeten. En daar is weer geen enkele aanwijzing voor, hoewel de twee mannen van elkaars werk op de hoogte waren én in 1913 beiden in Wenen verbleven en Freud vaste gast was in Café Landtmann en Trotsky regelmatig Café Central bezocht, enkele honderden meters verderop. Maar bijna feit maakt nog geen feit. Zo had Trotsky bij tijd en wijle fikse meningsverschillen met Lenin, maar dat deze laatste geprobeerd zou hebben om hem van een balkonnetje af te duwen tijdens een ontmoeting in Parijs, dat ontbeert weer elke grond. Ook is het uiterst onwaarschijnllijk dat Trotsky opdracht zou hebben gegeven van een weigerachtig onderdeel van het Rode Leger elke tiende soldaat dood te schieten. De bevelhebber en de commissaris, ja, die gingen tegen de muur, maar gewone soldaten? Van Lenin weten we dat hij ooit voorstelde om van elke tien ‘leeglopers’ er één te executeren, maar van Trotsky? [i] Ook een scene waarin een soldaat wordt ‘gemotiveerd’ met een horloge, die later gniffelend uit een grote doos geconfisqueerde horloges blijkt te komen, lijkt gefabriceerd . Net als het verhaal dat Trotsky zijn trouwste lijfwacht Nikolai Markin met opzet op een zelfmoordmissie zou hebben gestuurd, omdat hij hem ervan verdacht ‘iets te hebben’ met zijn vrouw Natalia. Enzovoort, enzovoort. Feiten worden voortdurend gemengd met bijna-feiten, veronderstellingen en ronduit verzonnen zaken.

Verklaring over vervalsing

De ‘fictie’ in de serie is fel aangeklaagd door bijvoorbeeld Trotsky’s kleinzoon Esteban Volkov, directeur van het Leon Trotsky Museum in Mexico City.[ii] Volkov noemt enkele van de bovenvermelde non-feiten en wijst er tevens op dat ‘de vrouwen van Trotsky’ - Alexandra, Natalia, Larissa Reissner en Frida Kahlo – heel wat méér waren dan dienstbare bedgenoten met blote borsten, zoals ze in de serie ten tonele worden gevoerd. Zij waren politieke activisten met elk een eigen bijdrage in de geschiedenis van de zich emanciperende mensheid.

Inmiddels hebben ruim 200 vooraanstaande historici, filosofen en strijders een verklaring ondertekend waarin ze zich afzetten tegen de geschiedvervalsing in de tv-serie. Onder hen onder andere Slavoj Zizek, Catharine Samary, Michael Löwy, Alex Calinicos, Eric Toussaint, Charles André Udry en Olga Fernández Ordonez.[iii]

Vanzelfsprekend hebben vrijwel alle organisaties van trotskisten in deze wereld ook afstand genomen van de Netflix-serie. De kritiek is in de meeste gevallen wel terecht, maar niet altijd. En er wordt nogal gemakkelijk voorbijgegaan aan enkele positieve punten die, misschien met enige moeite, in “Trotsky” kunnen worden waargenomen.

Wat klopt wel

In diverse recensies wordt gesteld dat de serie antisemitisch is.[iv] Hoewel daar wel enige aanleiding toe is, vooral in de wijze waarop de joodse financier van de revolutie Parvus wordt opgevoerd, is dit niet eenduidig. Met enig recht kan er op worden gewezen dat de serie niet zélf antisemitisch is, maar wél vrij scherp het wijdverbreide antisemitisme van tsaristisch Rusland van vóór de revolutie weergeeft.

Kleinzoon Volkov meent dat de rol van Trotsky bij de moord op de tsarenfamilie in 1918 en bij het neerslaan van de opstand van Kronstadt in 1921 niet juist wordt weergegeven. Dat is een onterecht verwijt. In de serie laten de makers over de moord op Nicolas II, zijn vrouw en kinderen, door Trotsky exact de tekst uitspreken die hij in zijn dagboek van 1935 noteerde. Daarin geeft hij aan niet rechtstreeks bij de opdracht tot de liquidaties betrokken te zijn geweest, zoals Lenin en Sverdlov, maar dat hij daarmee volledig had ingestemd; zowel om een eventuele bevrijding van de tsaar te voorkomen als om in eigen gelederen duidelijk te maken dat er geen weg terug was.[v] Ook ten aanzien van de onderdrukking van de opstand van Kronstadt en het afslachten van honderden betrokkenen daarna, heeft Trotsky bij een terugblik in juli 1938 de volledige verantwoordelijk voor zijn rekening genomen.[vi] Toegeven aan Kronstadt had volgens hem de hele revolutie in gevaar gebracht en gelamenteer over excessen interesseerde hem niet, omdat een revolutie nu eenmaal zelf een exces van de geschiedenis is. Draconische maatregelen ging hij niet uit de weg als hij ze noodzakelijk achtte.[vii]

Wat onbreekt

Afgezien van de eerder genoemde historische verdraaiingen zijn er nog drie punten waarop de serie weer wel bekritiseerd kan worden.

In de eerste plaats betreft dat het weglaten van de context van de Eerste Wereldoorlog bij de rijping van de Russische Revolutie. Die imperialistische oorlog, van 1914 tot 1918, stortte Rusland in een dusdanige ellende en chaos – met 4 miljoen gesneuvelde en gewonde Russische soldaten en massale hongersnood – dat een radicale oplossing de enige uitweg was. Zonder WO I is de Oktoberrevolutie van 1917 en het optreden van Trotsky en de bolsjewieken eigenlijk niet te begrijpen.

In de tweede plaats krijgen de tegenstanders van Trotsky en de bolsjewieken in de burgeroorlog die volgde op de revolutie nauwelijks enig gezicht en gewicht. De wreedheid van de Witte Legers, die werden gesteund door buitenlandse troepen uit 14 kapitalistische landen, krijgt vrijwel geen aandacht. Die weerstand is wellicht geen geldig excuus voor alle ‘draconische maatregelen’ van Trotsky en de zijnen, maar voegt er wel een verklaring aan toe.

In de derde plaats negeert de serie totaal het theoretische werk van Trotsky. We zien hem nooit aan een schrijftafel, zelfs dus niet als hem de hersens worden ingeslagen. Terwijl hij toch een boekenkast heeft volgeschreven met beschouwingen over opstand en oorlog, permanente revolutie, fascisme en bureaucratisering, waar tot heden ten dage ter lering ende vermaak in gegrasduind kan worden. Dat zijn literaire en politieke nalatenschap nog altijd wordt beheerd door een door hem in 1938 opgerichte Vierde Internationale wordt evenmin vermeld.

Wat deugt

Behalve alle bezwaren kleven er toch ook enkele positieve punten aan en in de Netflix-serie.

Immers, miljoenen Russen hebben voor het eerst kennis gemaakt met het fenomeen Trotsky. In de periode van Stalin, van 1928 tot 1953, werd Trotsky letterlijk en figuurlijk uit de Russische historie verwijderd. Zijn werk werd verboden, zijn naam en portret verdwenen uit geschiedenisboeken en encyclopedieën. Foto’s met zijn afbeelding, bijvoorbeeld bij een toespraak van Lenin, werden geretoucheerd. Hijzelf werd verbannen, net als zijn familieleden en tienduizenden aanhangers, waarvan er velen later net hijzelf alsnog werden vermoord. Via deze serie die is uitgezonden op Russia TV 1 is Trotsky weer enigszins in de Russische geschiedenis teruggekeerd. Niet op de meest ideale wijze, maar veel Russen nemen de staatstelevisie sowieso met een korrel zout en wellicht komen er kijkers op het idee zich verder te verdiepen in het leven en het werk van de man. Hij wordt in ieder geval neergezet als iemand waar je niet omheen kunt als je terugkijkt naar de Oktoberrevolutie, de organisatie van het Rode Leger en de vestiging van de Sovjet Unie. Een man met een betekenis die niet onder doet voor die van bijvoorbeeld Lenin. En nu is de serie dus via Netflix wereldwijd beschikbaar voor nog meer miljoenen kijkers.

Bovendien zitten er achter de geschilderde slechte eigenschappen van Trotsky, van zijn ijdelheid t/m zijn meedogenloosheid, ook af en toe verrassende laagjes relativering. Een man die liefhad en werd liefgehad, die naar omstandigheden zorgzaam was voor zijn kinderen, maar die tevens geen duimbreed afweek van zijn inzet voor meer sociale rechtvaardigheid in de wereld.  Een moedig en onverzettelijk internationalist, die associaties oproept met bijvoorbeeld Che Guevara.

Tenslotte kan de serie gewaardeerd worden door de bijstelling van het beeld van Stalin. Voor veel Russen is Stalin nog altijd de man die hun land heeft geïndustrialiseerd en in de Tweede Wereldoorlog heeft bevrijd van de Duitsers.  In de serie komt hij vooral naar voren als een middelmatige ex-misdadiger die in de Sovjet Unie de vervolging van zowel andersdenkenden als gelijkgezinden in gang zette.

“Trotsky” is professioneel gefilmd. Met goed acteerwerk. Aardig wat actie. Vakkundig gedaan. Het trotskistische orgaan Socialist Resistance sluit zijn recensie derhalve als volgt af: “Pak een paar biertjes en wat popcorn. Stel je verwachtingen niet te hoog en dan wordt je misschien zelfs wel aangenaam verrast. Tegen het eind wordt ie steeds beter.”[viii]