Paul de Groot - De man die de weg wees. Waarom op de man spelen?

Het gaat het niet om De Groot alleen. Ik wil het Nederlandse stalinisme begrijpen en welke rol hij speelde in het vormgeven daarvan. In de beeldvorming was De Groot een karikatuur; óf de onfeilbare leidsman, óf de verachtelijke leider bij uitstek. Beelden die het product waren van heftige polemiek en die bijdroegen aan het mythologiseren van de geschiedenis van de CPN. Daarin werd De Groots macht beschouwd als het resultaat van dwaling of persoonlijke machtshonger. In mijn boek zoek ik naar de sociale en materiële wortels van die macht en laat ik zien hoe persoonlijke aspecten zich met de partijgeschiedenis vermengden.

Was Paul de Groot de aangewezen persoon om in de jaren dertig het leiderschap te aanvaarden?

Er waren andere kandidaten, absoluut. Maar geen van hen had zo’n eigenzinnig karakter als De Groot. Hij wist vooral initiatief te nemen. De politieke context werd min of meer bepaald door de stagnatie van de Europese arbeidersstrijd na het echec van de Duitse revolutie. Het defensieve karakter van deze periode vroeg in de communistische partijen om een type leider dat uitdrukking kon geven aan de druk om het lot van die terugtrekkende arbeidersbeweging te verbinden met de Sovjet-Unie. De Groot kon dit. De CPN verbrak haar traditionele banden met het radicaal-syndicalistische NAS en ging overeenkomstig de belangen van de Comintern en de Sovjet-leiding, werken in het NVV. Als industriële diamantbewerker was De Groot NVV-lid. Het planmatige in deze ‘moderne’ vakbeweging botste met, wat hij zag als de wilde anarchie van de ‘oude beweging’. De Groot was vooral een practicus. Hij wilde werken richting grote groepen en voor tastbare resultaten.

Maar waar kwam die fascinatie voor de Sovjet-Unie vandaan?

De Groot was van meet af aan een vurig bewonderaar van de Sovjet-Unie. In België, waar hij geboren is en een groot deel van zijn jeugd heeft doorgebracht, kwam hij tijdens de Eerste Wereldoorlog in aanraking met chauvinisme. De Belgische sociaal-democratie kende maar één motto: de totale verplettering van de Duitse oorlogsmachine. Daar tegenover overtuigde de vrede van Brest-Litovsk - de vrede tussen keizer en bolsjewiek - hem dat alleen de jonge Sovjetstaat ernst maakte met een onmiddellijke vrede.
Bovendien beloofde de federatieve Sovjetrepubliek waarin vele nationaliteiten op basis van gelijkwaardigheid samen zouden leven, een perspectief voor de Vlaamsnationalistische beweging. Naar sovjetmodel moest een socialistisch Vlaanderen in een socialistisch België ingericht worden.
De Groot was geschokt door de mislukte Duitse opstand van 1923. Deze nederlaag was het teken dat het revolutionaire tij in Europa wegebde. In zijn perceptie bleef er weinig meer over dan zich vast te klampen aan de Sovjet-Unie als laatste strohalm. Hier ligt de bron van zijn mentaliteit waarin hij weigert andere stappen te zetten, dan die voorgeschreven door de sovjetbroeders. In deze defensieve gemoedstoestand raakt hij vertrouwd met de stalinistische mores en taal, en verliest hij zijn onstuimigheid. In die zin is het eerste slachtoffer van De Groot De Groot zelf.

Wat bezielde jou om over de CPN te schrijven? Uiteindelijk zijn we blij dat die partij van het politieke toneel verdwenen is.

Een recensent schreef dat ik mijn politieke gelijk wil halen. Alsof ik uit rancune schrijf, dat is onzin. Als men de gruwelijkheden van deze maatschappij niet aanvaardt, dan moet men belang hechten aan de geschiedenis van emancipatiebewegingen. Dan moet men onderzoeken waarom die bewegingen de vijand werden van hun eigen vitale uitgangspunten. Dit soort studies zijn daarom van groot belang, om nieuwe emancipatiebewegingen toe te rusten met een inzicht in de gevaren van bureaucratisering en degeneratie.

Wat maakt het stalinisme nu zo uniek, wat versta je er onder?

Stalin is niet alleen naamgever maar ook de uitdrukking van een politiek systeem, dat van de tweede helft van de jaren twintig tot de val van de Sovjet Unie bleef bestaan. Het is een typische vorm van maatschappelijke organisatie in een defensieve periode, waarbij de controle over de staatsmacht en de partij aan de werkende bevolking werd onttrokken en in handen kwam van geprivilegieerde functionarissen. De op de Sovjet-Unie georiënteerde partijen veranderden hun rol van voorhoede van reële strijd naar die van vervanging van die strijd. Niet de arbeidersklasse en haar acties, maar de partij, haar bestuur en tenslotte haar algemeen secretaris werd de maat van alle dingen. In de partijen leidde het tot een totale depolitisering van de leden. Naar buiten leidde het tot het loslaten van het perspectief van een zelfstandige revolutionaire ontwikkeling en de verdediging van de belangen van de sovjetbureaucratie. Vaak wordt door (oud) CPN-leden het stalinisme beperkt tot persoonsverheerlijking of fouten. Dit gaat volledig voorbij aan wat wezenlijk is; het bestaan van een voor de leden oncontroleerbare leiding met eigen belangen. Hoe funest dit systeem werkte, bleek in de oorlog. Ondanks de heldhaftige rol van menig communist, maakte juist het in standhouden van een centralistische commando-organisatie de illegale CPN kwetsbaar. Al vóór de oorlog was de partij in kaart gebracht door de samenwerkende Duitse en Nederlandse geheime diensten. Het was betrekkelijk eenvoudig voor de fascisten om de zaak op te rollen.

Kun je aangeven wat de rol van Moskou in dit alles nu was?

Moskou speelde een overheersende rol. Ze bepaalde de globale politieke lijn en dwong deze af door de tussenkomst van Comintern-functionarissen (voor de oorlog) of van machtige zusterpartijen als de Franse PCF en Italiaanse PCI (na de oorlog). Partijleden werden in de Sovjet-Unie geschoold en getraind en er was sprake van aanzienlijke financiële steun. De belangrijkste CPN-functionarissen verbleven regelmatig aan de Zwarte Zee om vakantie te vieren. Kortom, de politieke regie kon op vele niveaus uitgeoefend worden. Daarmee is niet gezegd dat de invloed in alle periodes even sterk was en dat er geen zelfstandige ruimte bestond. Ofschoon De Groot zich steeds op tijd schikte, gebruikte hij de beperkte ruimte die er was soms verrassend creatief en kritisch. Opmerkelijk was bijvoorbeeld zijn positie in het conflict tussen Moskou en Peking in de eerste helft van de jaren zestig. Zonder definitief met het ‘vaderland van het socialisme’ te breken, legde hij een tijdlang sympathie aan de dag voor de Chinese en Indonesische communisten.

Kun je je voorstellen - nu we zoveel weten over De Groot en de CPN – dat mensen lid werden van die partij?

Jawel, zeker zolang het milieu waaruit de leden kwamen sociaal en geografisch geïsoleerd bleef. Dat verandert met het wegebben van de Koude Oorlog. Mensen konden toen gaan beseffen dat het in de wereld anders toeging dan de partijkrant deed vermoeden. Voor grote aantallen nieuwe, vaak jonge leden in de jaren zeventig bleek dat niettemin geen beletsel om zich aan te sluiten. Voor hen was het radicale arbeidersimago van de CPN kennelijk belangrijker dan haar effectiviteit of geschiedenis. Kritiekloos werden organisatieregels aanvaard, die juist in de wereld buiten de partij betwist werden. Een paradox, die alleen begrijpelijk wordt als men het diepgaand gedepolitiseerde karakter van het organisatieleven in beschouwing neemt. De student wiens enige activiteit bestond uit het colporteren van De Waarheid, was eerder regel dan uitzondering. Alleen de vrouwenbeweging kon die bureaucratisch structuur enigszins bloot leggen. Velen keerden de partij teleurgesteld de rug toe, en niet zelden de politiek in haar geheel. Politiek en bureaucratie waren voor hen identieke begrippen. De man die de weg wees is het verhaal geworden van de profeten, die van de droom van bevrijding een bijna niet te overwinnen angstvisioen maakten.

Jan Willem Stutje, De man die de weg wees. Leven en werk van Paul de Groot 1899-1986. Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam 2000. 620 p., f 59,90. Verkrijgbaar bij de ISP.