Rosa Luxemburg

“Ondersteuning van het recht tot afscheiding van elke natie betekent in werkelijkheid steun aan bourgeois nationalisme; de natie als een uniforme en homogene entiteit bestaat niet - elke klasse binnen een natie heeft conflicterende belangen en ‘rechten’.”

(geparafraseerd door Michael Löwy in Fatherland or Mother Earth (IIRE), bladzijde 32.)

Jakob: Volgens deze stelling hadden socialisten zich moeten verzetten tegen afscheiding van Indonesië uit het Nederlandse koloniale rijk. De Indonesische arbeiders hebben immers dezelfde belangen als de arbeiders in Nederland en dus zijn ze één en horen ze in één staat thuis. Het voorbeeld laat zien dat de stelling onhoudbaar is. Nationale onderdrukking heeft twee aspecten: een economische en een sociaal-culturele. Een onderdeel van de koloniale politiek was het ver doorgevoerde racisme: de eigen taal en cultuur werd verboden of niet erkend. Een volstrekt vreemde taal werd opgelegd. We onderschatten vaak wat voor een woede zoiets oplevert. Zelfs al probeert men de economische tegenstellingen te verminderen, dan nog verdwijnen de culturele verschillen niet zomaar. Een goed voorbeeld is Kosovo. In het Turkse rijk werden de Albanezen systematisch bevoordeeld en de Serviërs systematisch achtergesteld. Alhoewel Kosovo op dit moment economisch ver achterloopt bij de rest van Joegoslavië, is er nog altijd een ressentiment bij de Serviërs tegen de Albanezen gebaseerd op hun vroegere positie in het Turkse rijk. Oude vormen en gedachten sterven niet zomaar af.
Daniel Bensaïd

“Zelfbeschikking betekent het recht om te kiezen: autonomie, associatie, een gedeelde soevereiniteit of... afscheiding. Maar het beperkt zich niet tot afscheiding. In deze tijden van economische globalisering, uiteenvallende multinationale en multi-etnische staten draagt een simpele formule (een homogeen volk = een grondgebied = een staat) het zaad voor territoriale en etnische zuivering in zich. Een sinistere logica.”

(Vorige week gepubliceerd in de extra editie van Grenzeloos en De Internationale.)

Jakob: Een formule als een homogeen volk = een grondgebied = een staat is niet zo maar toe te passen. In Indonesië leidde dat tot proclamatie van een Indonesisch volk terwijl er in werkelijkheid honderden kleinere volkeren naast en door elkaar leven. Zou dit principe nu onverkort worden toegepast, dan zou Indonesië in honderden staten uiteenvallen. Java zou dan verreweg de meest fabrieken e.d. hebben terwijl bijvoorbeeld Irian Jaya in diepe armoede zou terugvallen. Toch streven vele volkeren naar zelfstandigheid. Economisch gezien vaak onverstandig, maar gezien de repressie en uitbuiting door de centrale macht is er domweg geen vertrouwen meer dat het ooit nog goed komt. Er ontstaat vaak een virulent nationalisme dat zich keert tegen alles wat met die centrale macht te maken heeft. Het is vaak tegenstrijdig. De nationale Indonesische beweging keerde zich tegen het Nederlandse kolonialisme maar ontkende tegelijkertijd de nationale identiteit van de honderden kleinere volken. De nationaliteiten die daar tegen in opstand kwamen deden vaak hetzelfde.
Lenin

“Zoals de mensheid klasse alleen kan afschaffen via een overgangsperiode van de dictatuur van de onderdrukte klasse, zo kan ze ook de onvermijdelijke integratie van alle naties alleen bereiken via een overgangsperiode van de totale emancipatie van alle onderdrukte volken, dat wil zeggen vrijheid tot afscheiding.

(uit: ‘The socialist revolution and the right of nations to self-determination’, januari/februari 1916.)

Leo: De opvattingen van Lenin maakten het de communistische beweging mogelijk aansluiting te vinden bij nationale bevrijdingsbewegingen. Tijdens de dekolonisatie van de derde wereld, toen het recht op zelfbeschikking duidelijk en onbetwistbaar was, hadden communisten daarom vaak een vooraanstaande rol in de nationale bevrijdingsstrijd. Tegelijkertijd kwam in die periode ook de ‘sinistere logica’ waar Bensaïd het over heeft, aan het licht. In India mondt de dekolonisatie uit in blijvende vijandigheid (en etnische zuiveringen) tussen hindoes en islamieten. Indonesië wordt een militaire dictatuur die op zijn beurt weer nationale minderheden onderdrukt. Bovendien raakte de communistische beweging blijvend besmet door een vergaande vorm van nationalisme. Het oorspronkelijke proletarische internationalisme werd vergeten.
Wat betekent zelfbeschikking, voor een volk? Wat is überhaupt een volk? Zijn Nederlanders en Vlamingen één volk omdat ze een gezamenlijke taal en geschiedenis delen? Of de Albanezen in Kosovo, Albanië en Macedonië? Waar begint en eindigt het recht om te kiezen? Gaat het om de helft plus één van de inwoners van een afgebakend stuk grond? Lenin veronderstelt een bijna ideaal-typische situatie waarbij er overduidelijk sprake is van één homogeen volk dat een afgebakend grondgebied bewoont en als volk onderdrukt wordt door een ander. Maar de historische situaties waarin dat het geval was, zijn uitzonderingen.
In de Balkan-crisis is van zo’n situatie geen sprake. Als je Lenins stelling als leidraad zou nemen, of sterker nog het recht op zelfbeschikking als algemene leuze zou voeren, dan raak je onvermijdelijk verstrikt in de ‘sinistere logica’.
De gebeurtenissen op de Balkan, maar ook in bijvoorbeeld Noord-Ierland en Baskenland, schreeuwen om een herwaardering en modernisering van de stellingname van Rosa Luxemburg. Multi-etnische solidariteit van onderop zou moeten prevaleren boven het nationale zelfbeschikkingsrecht. Tegenover Milosovic, tegenover het ‘verdeel, heers en bombardeer’ van de NAVO, maar ook tegenover het cynische en voor echte bevrijding desastreuze nationalisme van het UCK, kan op basis van dat principe een moeilijke maar enige oplossing gevonden worden.

Jakob: De formule van Lenin blijft geldig in de zin dat landen waar overwegend één bevolkingsgroep woont het recht moeten houden om zich af te scheiden. Maar inmiddels is er leergeld betaald: We moeten vanaf het begin eisen dat er duidelijkheid komt voor de groepen die een minderheid zullen vormen na de vorming van een nieuwe staat. We moeten alleen steun verlenen aan die groeperingen die een duidelijk tolerante, multi-etnische samenleving voorstaan. De andere groepen zullen wij bestrijden. Niet omdat ze nationalistisch zijn, maar omdat ze racistisch zijn.