‘De meest radicale, de meest linkse, de enige socialistische partij van Nederland’ - zo ziet de SP zichzelf, en zo wil ze blijven. Ze heeft een ledentaal van 26.000 bereikt door gevoelens van verraad, vooral door de PvdA, die niet ophoudt met bezuinigingen en tweedeling, in slogans te vertalen. Wrokgevoelens over Paars waren duidelijk waarneembaar in Zwolle. Luid applaus kreeg Marijnissen toen hij zei dat Bolkestein naar Brussel is verhuisd, maar ‘zijn spook logeert in 't Torentje’.

Oppositie heeft de SP geen windeieren gelegd, en met oppositie gaat de partij voorlopig door. Marijnissens losse speculatie in een interview in Vrij Nederland (4/12) over eventuele regeringsdeelname door de SP werden gerelativeerd in zijn slottoespraak tot het congres. Regeringsdeelname door GroenLinks zou hij toejuichen, zei hij - want dan wordt de SP dé linkse oppositie. Het congres tartte Rosenmöller door een motie die aanbod zijn boom en die van ‘andere spijtoptanten uit de Bulderbos over te nemen onder de vermelding hier goed voor te zullen zorgen’.

Het nieuwe beginselprogramma dat door het congres werd goedgekeurd, Heel de mens, is een oppositieprogramma om nog meer stemmen te trekken - zeker geen blauwdruk voor een andere samenleving. ‘De SP kiest voor minder markt en meer overheid’, zei algemene secretaris Tiny Cox, ‘maar hoeveel?’ Dat wilde hij niet zeggen. Handvast 2000, door de SP in 1991 aangenomen, gaf een helder antwoord: in ieder geval nationalisatie van de grootste bedrijven.
Nu wil de SP-leiding van zulke ‘oude dogma's’ af.

Dilemma
Europarlementslid Erik Meijer verwoordde de moeilijkheden die de leiding zo tegemoet gaat. De SP is groot geworden door zich consequent tegen het neoliberalisme te verzetten. Maar uiteindelijk kan een consequent verzet tegen het neoliberalisme alleen lukken als een flink deel van de economie in gemeenschapshanden komt, stelde Meijer vast. Op korte termijn kan behoedzaamheid nieuwe kiezers opleveren, maar op langere termijn riskeert de SP haar basis - en dus haar bestaansrecht - te verliezen.
Meijers twijfels leefden onder een flinke minderheid op het congres. Met dit programma, zei gemeenteraadslid Kuipers uit Breda, zou de SP gewoon de S uit haar naam moeten schrappen.

Cox speelde de ideoloog van het partijbestuur in zijn poging het congres voor hun draai te winnen. Enerzijds hamerde hij erop dat de rampen in Oost-Europa ‘onder de vlag van het socialisme’ plaatsvonden, en dus tot een herdefinitie van het socialisme nopen. Een amendement dat het verschil wilde maken tussen het communisme van 1917 en het stalinisme van later wist weinige afgevaardigden te overtuigen.
Anderzijds gaf de leiding enigszins aan de druk van de basis toe door een amendement over te nemen die ‘democratische zeggenschap over de economie van het grootste belang’ noemde. Die zeggenschap ‘kan vorm krijgen door wetgeving en belastingheffing, maar ook door verandering van de huidige eigendomsverhoudingen’, volgens een tweede overgenomen amendement. Maar daar lag voor het PB de uiterste grens. Een amendement uit Rotterdam voor het socialiseren van grote bedrijven en ‘bestuurders verkozen door de werkenden’ kreeg maar tussen 50 en 100 van de ruim 400 stemmen.

‘Onze tegenstanders weten precies wat we bedoelen, en zij zijn er niet gelukkig mee’, aldus Cox. Voor een deel van de partijleden leek de bedoeling minder duidelijk.

Matiging
Twijfels rezen onder afgevaardigden telkens weer over de matiging van partijstandpunten. Het PB kon met de eis van gratis onderwijs leven (‘in beginsel’), maar met de eis van afschaffing van het bijzondere onderwijs niet. Een voorstel voor gratis openbaar vervoer kreeg veel steun, maar het PB was tegen. De SP bepleit nog een maximuminkomen, maar haar oude eis van een maximum drie keer het minimum was volgens kersvers PB-lid Ewout Irrgang gewoon een ‘provocatie’ van een kleine, jonge partij. De nieuwe SP aanvaardt ook een ‘humanere’ WTO.
De SP onderscheidt zich nog door de eis dat Nederland uit de Navo moet treden en haar standpunt tegen de Kosovo-oorlog. Maar vredeshandhaving door het Nederlandse leger in andere landen wil de SP nu ‘niet van tevoren uitsluiten’, volgens PB-lid Hans van Leeuwen; ‘neutraliteit is te makkelijk’. Ook over de BVD klonk de leiding erg genuanceerd. De SP heeft ‘geen principiële bezwaren tegen veiligheidsdiensten’, volgens PB-lid Marianne Langkamp: ‘Wie moet anders het terrorisme bestrijden?’ De zaal reageerde rumoerig, maar ging bij de stemming akkoord.

Maar één van de 116 amendementen werd door het congres tegen het advies van het partijbestuur aangenomen: een voorstel uit Leiden dat SP’ers ‘strijd voeren om de huidige neoliberale trend te doorbreken’ door ‘zowel inzet binnen, als activiteiten buiten het parlement’. De krappe meerderheid (210 voor, 201 tegen) kwam ondanks het argument van het bestuur dat zo'n activistische SP even vanzelfsprekend is als ‘nat water’. Jan van Schaik uit Alkmaar verwoordde de gevoelens van de meerderheid: de SP is inderdaad buitenparlementair actief, en ‘dat moeten we verdomme zo maar blijven’.
Iedereen begreep dat de SP vooral actief blijft in haar eigen campagnes. Wat handig is want het activisme blijft dan makkelijker onder controle van de leiding. Nieuwe trends in sociale bewegingen kunnen op deze manier lang buiten de deur worden gehouden. Dat maakt het niet makkelijker op in zo'n partij oppositie te voeren, alle formeel democratische vormen ten spijt.

Moreel
Enkele van de felste debatten op het congres hadden überhaupt weinig met bewegingen te maken, en des te meer met de morele gevoelens die voor SP-leden heel belangrijk zijn. Marijnissen zelf spreekt steeds openlijker over z'n katholieke roots, die hij overigens deelt met veel leden in de zuidelijke bolwerken van de partij. Maar ook over deze onderwerpen was er een verschil te bespeuren tussen de partijleiding en de -basis.
Genetische manipulatie wordt een belangrijk strijdterrein voor de SP, zei Cox. Maar behalve een ‘bijzonder grote terughoudendheid’, gaf hij weinig prijs over haar standpunt. ‘Geef ons de ruimte’ smeekte hij. Het congres wees gezagsgetrouw veel specifieke amendementen af.
Ook over euthanasie lagen de meningen uiteen. De SP neigt euthanasie te zien als een bedekte vorm van bezuinigingen op de gezondheidszorg. Dus volgens Langkamp steunt de SP het huidige beleid maar wil ze geen verdere liberalisering - tot ergernis van afdelingen die hun meningen ventileerden over ‘volwaardig sterven’ en ‘psychisch lijden’.

Gezellig
De sterke morele nadruk van de SP ging goed samen met het gezellige familiegevoel van het congres. Vaak kwam er na de pittigste debatten een ‘intermezzo’ met bloemen en cadeautjes voor een of ander toegewijd kaderlid. De top van de gezelligheid werd bereikt met een band die in Limburgs dialect zong.

De tieners van de SP's nieuwe jongerenorganisatie Rood waren met hun leren jassen en piercings vreemde eenden in de bijt. De jonge leiding ziet de SP nog te weinig als een jongerenpartij en maakt van Rood een topprioriteit. Ze gebruikt slim bedachte campagnes tegen het leger, tegen het jachten, tegen ‘uitzuigbureau's’ en met tentenkampen voor jongerenhuisvesting.
Andere prioriteiten zijn basisvorming - de SP heeft te weinig kaders voor haar ledental - en het nieuw leven blazen in de bedrijfsgroepen. Onlangs is de SP in actie gekomen tegen ontslagen bij Philips in Terneuzen. Marijnissen kreeg bijval door tegen Phillips-voorman Timmerman te roepen: ‘Let's make things better, jij met pensioen’. Voor een partij die soms ‘arbeideristisch’ wordt genoemd trok politiek op de werkplek toch opvallend weinig aandacht.
Over de multiculturele samenleving, vrouwenemancipatie en seksualiteit stond er bar weinig in het conceptprogramma. Van de afgevaardigden was er zo mogelijk nog minder over deze thema's te horen. Tiny Cox gaf toe dat het ‘dom’ was niets te zeggen over integratie van allochtonen, en nam een amendement over dat voor ‘een bewuste bevordering van de integratie van autochtone en allochtone bewoners’ pleitte.
Over aparte behandeling van gehandicapten, zwarten of wie dan ook is de SP haast reflexief argwanend. Typisch was de toon van een allochtone afgevaardigde uit Rotterdam, die fier verklaarde dat de SP niet aan allochtonenbeleid doet, en dat Marijnissen dus gelijk had met zijn pleidooi om bondscoach Frank Rijkaard te vervangen door Johan Cruijff. Ook typisch braaf was de pleidooi in het nieuwe programma voor een ‘ruimhartig’ asielbeleid - iets concreters raadde het PB toch af.

Troelstra
Herhaaldelijk portretteerde Marijnissen zijn SP als erfgenaam van Troelstra's SDAP, die in 1894 in Zwolle haar oprichtingscongres hield. Hij vergat blijkbaar liever dat die SDAP uiteindelijk verwerd tot de verguisde PvdA van vandaag. De SP is groot geworden als reactie op die verwording, maar weet ze nog de andere kant op te gaan?