Dit is deel 3 van een meerdelig artikel over de oorzaken en gevolgen van het afglijden van het wereldwijde kapitalisme naar een tijdperk waarin infectieziekten steeds vaker voorkomen. Hier is deel 1 en deel 2 te lezen. Mijn opvattingen zijn onderhevig aan voortdurende discussie en toetsing in de praktijk. Ik kijk uit naar jullie commentaar, kritiek en correcties.

'Nooit eerder is de wereld zo duidelijk gewaarschuwd voor de gevaren van een verwoestende pandemie.', Global Preparedness Monitoring Board, september 2020 [1]

Te oordelen naar de excuses die we horen voor het falen van regeringen om effectief te reageren op de pandemie, zou je kunnen denken dat covid-19 een daad van God was, een natuurlijke gebeurtenis die niemand had kunnen voorzien. De Amerikaanse president Donald Trump zei dat het 'uit het niets kwam', 'de hele wereld verraste' en 'niemand ooit zoiets eerder had gezien'. Omdat het onverwacht en onvoorspelbaar was, kon hem niet verweten worden dat hij onvoorbereid was.

Dat is gewoon niet waar. Zoals historicus Kyle Harper schrijft, 'was de pandemie een volkomen onvermijdelijke ramp'.

Niemand kon weten dat een nieuw coronavirus eind 2019 in centraal China van dieren op mensen zou overspringen en een wereldwijde pandemie zou veroorzaken. Toch kon het niet anders dan dat er een nieuwe ziekteverwekker zou opduiken die onze collectieve verdedigingssystemen zou omzeilen. Het was redelijk waarschijnlijk dat de boosdoener een zeer besmettelijk rna-virus van zoönotische oorsprong zou zijn dat zich via de luchtwegen verspreidde. Kortom, een destabiliserende pandemie was onafwendbaar, de contouren voorspelbaar, de details in wezen willekeurig. [2]

Die verwachting werd zo breed gedeeld door experts op het gebied van infectieziekten dat slechts twee maanden voordat de echte pandemie begon, het Johns Hopkins Center for Health Security een pandemische simulatieworkshop organiseerde, bijgewoond door overheids- en bedrijfsleiders van over de hele wereld, over 'een nieuw zoönotisch coronavirus dat wordt overgedragen van vleermuizen op varkens op mensen en dat uiteindelijk efficiënt overdraagbaar wordt van mens op mens, wat leidt tot een ernstige pandemie'. De fictieve ziekte, die gebaseerd was op sars, doodde 65 miljoen mensen. [3]

Covid-19, dat kort na het vertrek van de workshopdeelnemers opdook, wordt veroorzaakt door een gemuteerd rna-coronavirus dat van vleermuizen naar dieren naar mensen is overgegaan. Het is verwant aan sars maar is besmettelijker. De overeenkomsten waren zo sterk dat toen de echte pandemie uitbrak, functionarissen van het Johns Hopkins Centrum zich genoodzaakt voelden een verklaring uit te geven waarin ze benadrukten dat hun scenario fictief was en geen voorspelling.

Zoönotische versnelling

Zoals we hebben gezien, worden mensen al lange tijd getroffen door zoönotische ziekten ‒ veroorzaakt door virussen en bacteriën die afkomstig zijn van dieren. Maar er is iets veranderd in het Antropoceen ‒ zoals Sean Creaven betoogt in Contagion Capitalism, hebben we nu te maken met 'zoönotisch accelerationisme ... een versnelling van de productie van nieuwe zoönotische ziekten en de heropleving van oudere ziekten, en dat betekent daarom een overeenkomstige verdieping van het wereldwijde pandemische risico.' [4] Covid-19 is de meest recente manifestatie van die dodelijke bedreiging voor de menselijke gezondheid.

Belangrijke zoönotische pandemieën van de afgelopen vijf decennia waren onder andere:

- 1968, Hong Kong Griep. Een nieuwe stam van de vogelgriep werd voor het eerst ontdekt in Hongkong en verspreidde zich daarna snel over de hele wereld, deels overgebracht door Amerikaanse troepen die terugkeerden uit Vietnam. Ongeveer 1.000.000 mensen, vooral ouderen, stierven eraan. Varianten gaan door tot op de dag van vandaag.

- 1981, aids (Acquired Immunodeficiency Syndrome). Waarschijnlijk rond 1910 overgesprongen van chimpansees naar jagers, maar de gevolgen bleven beperkt totdat een variant in de snelgroeiende steden in Congo explodeerde in de jaren 1980. De ziekte verspreidde zich vervolgens naar Haïti, de VS en vervolgens wereldwijd en heeft tientallen miljoenen mensen het leven gekost en blijft een belangrijke doodsoorzaak, vooral in zuidelijk Afrika.

- 2002, sars (Severe Acute Respiratory Syndrome). Een coronavirus, onderdeel van een familie virussen die milde verkoudheidsverschijnselen veroorzaken, werd voor het eerst ontdekt in het zuiden van China. Het is waarschijnlijk overgesprongen van vleermuizen naar een tussenliggend dier en heeft vervolgens zo'n achtduizend mensen in twee dozijn landen besmet, waarbij ongeveer 800 doden vielen.

- 2009, Mexicaanse griep. Een nieuw griepvirus dat opdook op varkensboerderijen in de Verenigde Staten en Mexico en zich vervolgens verspreidde naar meer dan 70 landen. Bijna een miljard mensen liepen de ziekte op en tussen de 550.000 en 575.000 mensen stierven in het eerste jaar. In tegenstelling tot de Hongkonggriep is de ziekte vooral schadelijk voor kinderen.

- 2012, mers (Middle East Respiratory Syndrome). Een nieuw coronavirus sprong van vleermuizen naar kamelen en naar mensen in Saoedi-Arabië. Het verspreidde zich naar ongeveer twee dozijn landen, met name Zuid-Korea. Ongeveer 2.500 mensen zijn gediagnosticeerd en van hen zijn er 850 overleden ‒ een laag besmettingspercentage in combinatie met een zeer hoog sterftecijfer.

- 2012, ebola. Voorheen zeldzaam, begon een grote uitbraak van ebola in Guinee, Liberia en Sierra Leone, waarbij de helft van de geïnfecteerden stierf. Verspreidde zich naar Europa en de VS en kostte aan meer dan 11.000 mensen het leven. Opnieuw opgedoken in de Democratische Republiek Congo in 2018-2020, waarbij 3.500 mensen besmet raakten en twee op de drie stierven.

- 2015, zika. Voor het eerst geïdentificeerd in 1947 in Oeganda als een zeldzame aandoening met milde symptomen: zestig jaar lang waren er minder dan 20 gevallen bij mensen. In 2015 dook een gemuteerde versie op in Brazilië, wat leidde tot een grote pandemie die zich verspreidde naar meer dan zestig landen en ernstige geboorteafwijkingen veroorzaakte bij baby's van duizenden vrouwen die tijdens hun zwangerschap waren besmet.

Tussen 2011 en 2018 volgde de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) 1.483 epidemieën in 172 landen ‒ gemiddeld één uitbraak elke twee dagen. [5] De meeste waren klein en snel afgelopen, maar elk van hen had, door de juiste combinatie van genkopiërende fouten en omgevingsfactoren, kunnen uitgroeien tot een regionale of zelfs wereldwijde pandemie. Er is een brede consensus onder epidemiologen, microbiologen en virologen dat zoönotische ziekten in frequentie en intensiteit toenemen, wat betekent dat nieuwe epidemieën waarschijnlijker zijn dan ooit.

Ziekte X

In 2016 beschreef Dr. Jonathan Quick, voorzitter van de Global Health Council, de 'gigantische dreiging' dat er binnenkort een tot nu toe onbekende ziekteverwekker zou kunnen opduiken.

Ergens daarbuiten kookt een gevaarlijk virus op in de bloedbaan van een vogel, vleermuis, aap of varken en bereidt zich voor om over te springen naar een mens. Het is moeilijk om de reikwijdte van zo'n bedreiging te bevatten, want het heeft de potentie om miljoenen van ons uit te roeien, inclusief mijn familie en de uwe, in een periode van weken of maanden...

Het kan geboren worden op een grootschalige boerderij in Minnesota, een pluimveebedrijf in China of in de door vleermuizen bewoonde olifantengrotten in Kenia ‒ elke plek waar besmette dieren in contact komen met mensen. Het kan een variant zijn van de Spaanse griep uit 1918, een van de honderden andere bekende microbiële bedreigingen, of iets geheel nieuws, zoals het sars-virus uit 2003 dat zich wereldwijd verspreidde vanuit China. Eenmaal overgedragen op een mens, kan een door de lucht verspreid virus zich binnen een week verspreiden van die ene geïnfecteerde persoon naar 25.000 anderen, en naar meer dan 700.000 binnen de eerste maand. Binnen drie maanden kan het zich verspreiden naar elk groot stedelijk centrum ter wereld. En binnen zes maanden kan het meer dan 300 miljoen mensen besmetten en meer dan 30 miljoen doden...

Wetenschappers weten niet welke microbe het zal zijn, waar het vandaan zal komen en of het zal worden overgedragen via de lucht, door aanraking, via lichaamsvloeistoffen of via een combinatie van routes, maar ze weten wel dat epidemieën zich een beetje gedragen als aardbevingen. Wetenschappers weten dat er een 'grote' op komst is omdat er elk jaar over de hele wereld tientallen nieuwe, kleinere aardbevingen opduiken...

Infectieziektedeskundigen zijn het erover eens dat onder de huidige omstandigheden de vraag niet is of er een supervirus zal uitbreken en een wereldwijde pandemie zal veroorzaken. De vraag is wanneer. [6]

In 2017 waarschuwde de Wereldbank:

We weten dat het slechts een kwestie van tijd is voordat de volgende pandemie ons treft. We weten ook dat de kans groot is dat die ernstig zal zijn. Het kan een langzame dood betekenen, die zich sluipend en jarenlang onopgemerkt door bevolkingsgroepen verspreidt, zoals hiv in de jaren tachtig. Of het kan mensen neerhalen met grimmig geweld en bliksemsnelheid, en nationale economieën abrupt in chaos storten, zoals ebola in West-Afrika in 2014-15. Wat de aanvalswijze ook is, de volgende grootschalige, dodelijke pandemie is hooguit nog tientallen jaren verwijderd. [7]

Ook in 2017 drong de WHO er bij haar lidstaten op aan om hun onderzoek- en ontwikkelings-inspanningen te richten op een korte lijst van bekende ziekten die pandemisch zouden kunnen worden en waarvoor geen vaccins of andere tegenmaatregelen bestonden. De versie uit 2018 van die lijst bevatte: krim-congo hemorragische koorts, ebola en marburg virussen, lassa koorts, sars en mers, nipah en henipavirale ziekten, rift valley koorts, en zika. De lijst werd afgesloten met ziekte x, waarin werd erkend dat 'een ernstige internationale epidemie kan worden veroorzaakt door een pathogeen waarvan op dit moment niet bekend is dat het ziekten bij mensen veroorzaakt.' [8]

De WHO en de Wereldbank sponsoren een onafhankelijke Monitoringraad voor Wereldwijde Paraatheid die de maatregelen beoordeelt en daarover advies uitbrengt die nodig zijn om snel en doeltreffend te kunnen reageren op epidemische ziekten. In hun eerste jaarverslag, dat slechts twee maanden voor covid-19 in Wuhan verscheen, waarschuwden de medevoorzitters van de raad:

Er is een zeer reële dreiging van een zich snel verplaatsende, zeer dodelijke pandemie van een ziekteverwekker van de luchtwegen die 50 tot 80 miljoen mensen het leven kost en bijna 5 procent van de wereldeconomie wegvaagt. Een wereldwijde pandemie op die schaal zou catastrofaal zijn en op grote schaal verwoesting, instabiliteit en onveiligheid veroorzaken. [9]

Zoals Alex de Waal schrijft: 'covid-19 was de minst onverwachte pandemie in de geschiedenis.' [10]

Onvoorbereid

In The Challenge and Burden of Historical Time stelt Istvan Mėszáros dat het kapitalistische systeem 'onverenigbaar is met planning in een andere dan de kortzichtige betekenis van de term.' Zelfs als er een catastrofe dreigt, is 'het onbeperkte nastreven van kapitaalaccumulatie, hoe schadelijk en zelfs volkomen destructief ook' de hoogste prioriteit voor bedrijven en de staten die hun belangen behartigen. Het winstbejag heeft twee onvermijdelijke gevolgen:

1. De tijdshorizon van het systeem is noodzakelijkerwijs kort. Het kan niet anders gezien de ontsporende druk van concurrentie en monopolie en de daaruit voortvloeiende manieren om overheersing en ondergeschiktheid op te leggen, in het belang van onmiddellijk gewin.

2. Die tijdhorizon is ook post festum [achteraf] van karakter, in staat om pas corrigerende maatregelen te nemen nadat de schade is aangericht; en zelfs zulke corrigerende maatregelen kunnen slechts in een zeer beperkte vorm worden ingevoerd. [11]

Dat werd krachtig en tragisch aangetoond in de reactie van de rijkste landen op de pandemie. Ondanks overweldigend wetenschappelijk bewijs, ondanks boeken en ordners vol gedetailleerde plannen en strategische richtlijnen, ondanks herhaalde oproepen om te investeren in onderzoek naar vaccins en in het aanhouden van voorraden van essentiële beschermende uitrusting, waren de regeringen van de wereld totaal niet voorbereid op covid-19 of iets vergelijkbaars.

In mei 2021 kwam een panel van onafhankelijke deskundigen, aangesteld door de WHO om te evalueren in hoeverre de wereld voorbereid was op een pandemie, met een botte beoordeling:

Het is voor het panel duidelijk dat de wereld niet voorbereid was en waarschuwingen had genegeerd, wat resulteerde in een enorme mislukking: een uitbraak van sars-cov-2 werd een verwoestende pandemie...

Ondanks de consistente boodschap dat er significante veranderingen nodig waren om te zorgen voor wereldwijde bescherming tegen pandemische dreigingen, is het merendeel van de aanbevelingen nooit uitgevoerd. In het beste geval is er sprake van een fragmentarische implementatie...

Covid-19 legde een gapende kloof bloot tussen beperkte, onsamenhangende inspanningen om voorbereid te zijn op een pandemie en de behoeften en prestaties van een systeem als het daadwerkelijk wordt geconfronteerd met een zich snel ontwikkelende en exponentieel groeiende pandemie. [12].

Veel boeken en rapporten documenteren de grove tekortkomingen van de reacties van de overheid op covid-19. Ik zal dat ontstellende verhaal hier niet herhalen. Maar het is belangrijk om op te merken dat ze niet alleen onvoorbereid waren ‒ in de decennia vóór covid waren de meeste regeringen niet voorbereid. [13]

In de geavanceerde kapitalistische landen zijn de openbare gezondheidszorgstelsels de afgelopen veertig jaar uitgehongerd, geprivatiseerd en uitgehold ten gunste van particuliere winst en de markt. Gezondheidsuitgaven zijn niet gericht op preventie of eerstelijnszorg, maar voornamelijk op noodbehandelingen...

Het werd zelfs als 'efficiënt' beschouwd om de gezondheidscapaciteit op 99 procent te houden, zonder ruimte voor grote noodsituaties. Veel gezondheidszorgstelsels hadden geen voorraad van noodzakelijke apparatuur voor viruspandemieën, zoals maskers, persoonlijke beschermingsmiddelen, beademingsapparaten of zelfs medicijnen om de gevolgen van het virus te verzachten. Toen de pandemie toesloeg, waren veel gezondheidszorgsystemen in Europa overweldigd, waardoor 'triage' [het bepalen van de urgentie bij een hulpvraag] nodig was en de gevolgen voor verzorgingstehuizen werden genegeerd. Uiteindelijk moesten overheden drastische sluitingen opleggen. Gezondheidssystemen werden toen gedwongen om zich te concentreren op de covid-19 patiënten ten koste van andere ernstig zieke patiënten, wat leidde tot secundaire sterfgevallen. [14]

Neoliberale politici hebben de financiering voor onderzoek teruggeschroefd, wetenschappelijke adviesgroepen ontbonden en tot op het bot gesneden in de budgetten voor volksgezondheid. Toen covid-19 de VS bereikte, 'trof het een volksgezondheidsstelsel aan [dat] ... nauwelijks het hoofd kon bieden aan de gebruikelijke ziektes, laat staan aan een nieuw, zich snel verspreidend virus.' [15] In het grootste deel van het Zuiden van de wereld zijn de omstandigheden nog veel erger ‒ de toch al zwakke gezondheidszorgstelsels zijn uitgehold door bezuinigingsprogramma's die werden opgelegd door het Internationaal Monetair Fonds.

Zoals het Onafhankelijk Panel van de WHO opmerkte, was het niet de eerste organisatie die urgente veranderingen aanbeveelt.

De planken van de opslagruimtes in de hoofdsteden van de Verenigde Naties en de lidstaten liggen vol met de rapporten van eerdere onderzoeken en evaluaties die de wereldwijde sociale en economische crisis waarin we ons bevinden hadden kunnen verzachten. Ze zijn te lang genegeerd. [16]

Nu hebben we een ander plan voor uitgebreide veranderingen in hoe regeringen en instellingen zouden moeten reageren op toekomstige uitbraken ‒ en ook dat is op de lange baan geschoven. Niemand die bekend is met de staat van dienst van de kapitalistische wereld zal verbaasd zijn dat het plan van het WHO-panel niet is uitgevoerd of zelfs maar serieus overwogen.

Zelfs als het was geaccepteerd, bevestigt het plan nogmaals het oordeel van Mėszáros ‒ het is een lange lijst van post festum maatregelen, gericht op het reageren op toekomstige pandemieën, niet op het voorkomen ervan. Benjamin Franklins spreekwoord over 'een ons preventie' vindt geen weerklank in officiële discussies over de paraatheid voor pandemieën.

Massale investeringen in de gezondheidszorg zijn zeker nodig en we hebben ontzag voor de toewijding van wetenschappers en eerstelijns gezondheidswerkers die zich inzetten om slachtoffers van ebola, influenza, sars-cov-2 en andere opkomende virussen te redden, maar zolang de onderliggende sociale en ecologische oorzaken blijven bestaan, zal het nieuwe tijdperk van plagen onverminderd doorgaan en waarschijnlijk dodelijker zijn.

Wordt vervolgd.

Noten

[1] Global Preparedness Monitoring Board, 'A World in Disorder: Annual Report 2020' (Geneve, september 2020), 3.

[2] Kyle Harper, Plagues upon the Earth: Disease and the Course of Human History, The Princeton Economic History of the Western World 46 (Princeton: Princeton University Press, 2021), 504.

[3] 'Event 201,' accessed 19 maart 2024.

[4] Creaven, Sean, Contagion Capitalism: Pandemics in the Corporate Age (London: Routledge, 2024). viii.

[5] Global Preparedness Monitoring Board, 'A World at Risk: Annual Report on Global Preparedness for Health Emergencies' (Geneve: World Health Organization, 2019), 12.

[6] Jonathan D. Quick and Bronwyn Fryer, The End of Epidemics: The Looming Threat to Humanity and How to Stop It (New York: St. Martin’s Press, 2018), 25.

[7] Global Preparedness Monitoring Board, 'World at Risk,' 6.

[8] World  Health Organization, 'List of Blueprint Priority Diseases,' 1 maart 2020.

[9] Global Preparedness Monitoring Board, 'World at Risk,' 6.

[10] Alex De Waal, New Pandemics, Old Politics: Two Hundred Years of War on Disease and Its Alternatives (Medford: Polity Press, 2021), 14.

[11] István Mészáros, The Challenge and Burden of Historical Time: Socialism in the Twenty-First Century (New York: Monthly Review Press, 2008), 383.

[12] Independent Panel for Pandemic Preparedness and Response, 'COVID-19: Make It the Last Pandemic' (Geneve, Zwitserland, mei 2021), 15.

[13] Ik leen het woord van Alex de Waal, New Pandemics, Old Politics.

[14] Michael Roberts, 'Pandemic Economics: The Global Response to Covid-19,' Theory & Struggle 122, nr. 1 (juni 2021): 32–45.

[15] Ed Yong, 'How Public Health Took Part in Its Own Downfall,' The Atlantic (blog), 23 oktober 2021.

[16] Independent Panel for Pandemic Preparedness and Response, 'Make It the Last Pandemic,' 62.

Dit artikel stond op Climate&Capitalism. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.