Tachtig jaar geleden vierde Europa de nederlaag van het fascisme na een enorme strijd. Maar zoals historicus Enzo Traverso zegt, komt de jongste verjaardag van V-dag op een moment dat extreemrechts sterker is dan ooit sinds 1945.

Herdenkingen zijn interessante spiegels voor de heersende verhalen over het verleden, die niet altijd overeenkomen met hoe mensen tegenwoordig over de geschiedenis denken. Dat geldt vooral voor wereldwijde herdenkingsdagen zoals 8 mei 1945.

Decennialang vierde het Westen V-dag om zijn macht te tonen en zijn waarden te bevestigen. In die mindset was het Westen niet alleen machtig, maar ook deugdzaam. Die liturgie van de liberale democratie verliep soepel en in consensus, waarbij alle deelnemers zich verzamelden rond herinneringen, symbolen en waarden die hun alliantie smeedden.

In 1985, veertig jaar na het einde van het conflict, sloot de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) zich aan bij die herdenkingen. In een beroemde toespraak voor de Bondsdag zei BRD-president Richard von Weizsäcker plechtig dat Duitsland deze datum niet als een dag van nederlaag moest zien, maar als een dag van bevrijding.

Na het einde van de Koude Oorlog stond V-dag voor de triomf van het Westen: kapitalisme, militaire macht, solide instellingen, economische welvaart en een prettige manier van leven. Sommige wetenschappers spraken van een soort Hegeliaans einde van de geschiedenis, terwijl anderen een Hollywoodiaans happy end in het vooruitzicht stelden.

Onzekere mijlpalen

Vandaag de dag lijkt dat comfortabele ritueel anachronistisch, een overblijfsel uit een vervlogen tijdperk. Tachtig jaar na de val van het Derde Rijk keert het fascisme terug in Europa. Zes EU-landen – Italië, Finland, Slowakije, Hongarije, Kroatië en Tsjechië – hebben extreemrechtse partijen in de regering. Soortgelijke partijen zijn belangrijke spelers geworden in de hele Europese Unie, van Duitsland tot Frankrijk en van Polen tot Spanje.

In die context lijkt het misschien beter om internationale herdenkingen te vermijden. J. D. Vance, de alomtegenwoordige vicepresident van de Verenigde Staten, de bevrijders van 1945, zou immers de vrijheid kunnen vieren door de Alternative für Deutschland te prijzen, of de al even alomtegenwoordige Elon Musk zou dat kunnen doen door de Hitlergroet te brengen.

Aan de oostkant van het continent zal Vladimir Poetin de opoffering van het Sovjetvolk in de strijd tegen het fascisme – twintig miljoen doden – herdenken door de heldhaftigheid te prijzen van het Russische leger dat drie jaar geleden wat hij 'nazi-Oekraïne' noemt, is binnengevallen. Onze historische mijlpalen zijn onzeker; de conventionele herinnering past niet bij de vreselijke puinhoop van ons heden.

Ondanks dat het een officiële dag was, was V-dag ook een belangrijke dag voor links. Zoals Eric Hobsbawm zei, was het een overwinning van de Verlichting op de barbarij. Een coalitie van liberalen en communisten, tegenpolen maar beide erfgenamen van de Verlichting, had het Derde Rijk verslagen. Die visie was dominant in de cultuur van het verzet, waarin antifascisme werd gezien als een strijd tegen de vijanden van de beschaving. Hoewel dat in veel opzichten klopt, was het toch een beetje te simpel.

Misschien moeten we, in plaats van ons over te geven aan een soort rituele herdenking, die verjaardag gebruiken om alles nog eens kritisch te bekijken. V-dag viert de overwinning van een militaire alliantie in een wereldoorlog met veel verschillende kanten, waaronder de oprichting van een nieuwe wereldorde waarin die 'Verlichtingscoalitie' niet kon blijven bestaan.

In het Westen werd de VS de dominante supermacht; in het Sovjetblok veranderde de zelfverdedigingsoorlog van de USSR tegen de nazi-agressie in een militaire bezetting en een nieuwe vorm van kolonialisme in Oost-Europa. De ideeën van het liberalisme en het communisme waren geïnstitutionaliseerd in de vorm van imperialisme en stalinisme.

Voor links was het einde van de Tweede Wereldoorlog een overwinning van de verzetsbewegingen, die een democratische legitimiteit gaven aan de nieuwe regimes die uit de ineenstorting van het Derde Rijk waren voortgekomen. In de meeste West-Europese landen werd de democratie niet opgelegd door de overwinnaars, maar veroverd door het verzet.

Zoals Claudio Pavone opmerkte, had het begrip 'verzet' echter ook verschillende dimensies. Het omvatte tegelijkertijd alle nationale bevrijdingsbewegingen tegen de Duitse bezetting, een burgeroorlog tussen de antifascistische krachten en veel regimes die met de nazi-bezetters hadden samengewerkt, en een klassenstrijd die de samenleving wilde veranderen, aangezien de heersende elites en de meeste componenten van het Europese kapitalisme bij het fascisme en de collaboratie betrokken waren geweest.

Die klassenstrijd werd gewonnen in Joegoslavië, dat een socialistisch land werd, en creëerde de voorwaarden voor een sterke linkse beweging in veel andere landen, van Italië tot Frankrijk. Hij versterkte ook het verzet tegen het franquisme in Spanje en het salazarisme in Portugal.

Dubbelzinnigheden van de bevrijding

Als we echter verder kijken dan de Europese grenzen, zien we een veel diverser beeld.

Als wereldwijde herdenkingsdag heeft 8 mei 1945 verschillende betekenissen. Terwijl V-dag in het Westen werd gevierd en gemythologiseerd als symbool van bevrijding, was dat elders niet het geval.

In Midden- en Oost-Europa bleek dat moment van bevrijding van korte duur, omdat het nazibewind al snel plaats maakte voor een blok van autoritaire regimes die door de USSR waren geïnstalleerd. In veel landen betekende dat russificatie en nationale onderdrukking.

Ook in Afrika en Azië is V-dag geen gedenkwaardige mijlpaal voor bevrijding. In Algerije is diezelfde datum de verjaardag van de koloniale bloedbaden van Sétif en Guelma, toen het Franse leger de eerste demonstraties voor nationale onafhankelijkheid met geweld neersloeg. Dat was het begin van een golf van imperiaal geweld die door heel Frans Afrika raasde en twee jaar later zijn hoogtepunt bereikte in Madagaskar.

Het was een coalitieregering in Parijs, bestaande uit verzetsgroeperingen, die verantwoordelijk was voor die uitbarsting van koloniaal geweld – een coalitie waarin de belangrijkste linkse partijen, de socialisten en de communisten, vertegenwoordigd waren. Antifascistische en antikoloniale herinneringen zijn niet altijd harmonieus en broederlijk. De verjaardag van het einde van de Tweede Wereldoorlog verdient een kritische herdenking in plaats van verontschuldigende vieringen.

Dit artikel stond op Jacobin. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.