Paars stond voor een neoliberaal beleid, voor denivellering en groei van de tweedeling. Voor onbekommerd privatiseren en dereguleren. Voor het meest restrictieve migratie en asielbeleid dat Nederland na de Tweede Wereldoorlog kende. Voor het commercialiseren van belangrijke delen van de welvaartstaat. De PvdA maakte dit allemaal mogelijk. De halvering van die partij is daarom ook niet iets om lang verdrietig bij stil te staan.
Links van die gehalveerde PvdA hebben SP en GroenLinks nu samen 19 zetels, meer dan een miljoen kiezers. De partijen ter linkerzijde van de PvdA zijn daarmee groter dan ooit. Maar de overduidelijke verrechtsing in Nederland maakt dat die linkse groei geen reden voor een te groot optimisme is.

Rechts regeren
Het valt te vrezen dat wie denkt dat de soep niet zo heet gegeten wordt, ongelijk zal krijgen. Rechts wil er keihard tegenaan. Een kabinet van CDA, LPF en VVD wil de uitkeringen aanpakken – de bezuinigingsrondes zijn al aangekondigd. De WAO wordt verder uitgehold en het ligt voor de hand dat er nu echt werk wordt gemaakt van de tweedeling in onderwijs en gezondheidszorg, met een nadruk op oplossingen in de trant van privéscholen en –klinieken. Democratische rechten komen onder druk te staan. Zoals verwacht wordt het vluchtelingenbeleid harder en strenger – in steeds mindere mate wordt waarde gehecht aan de verschillende internationale verdragen op dat gebied. De heren Kamp en Wijn, woordvoerders asielzaken voor respectievelijk VVD en CDA, kunnen hun oude voorstellen van de plank halen. Daarvoor bestaat in de nieuwe verhoudingen wel een meerderheid. En dus worden kinderen ouder dan twaalf jaar straks uitgesloten van gezinshereniging in Nederland en worden asielzoekers zonder papieren per direct terug op het vliegtuig gezet.
Ook op milieugebied gaat de verkeerde kant op. Een ‘stralende’ toekomst met mogelijk een nieuwe kerncentrale, kilometers nieuwe wegen. Regeren is asfalteren, als het aan rechts ligt.
Links moet de rechtse dreiging beantwoorden. Op de eerste plaats door op een zo breed mogelijke basis, vanuit de vakbeweging, de milieubeweging en andere sociale bewegingen, tegenwicht te bieden aan het rechtse offensief. En op de tweede plaats door vorm te geven aan een gezamenlijk links alternatief.

De wijken in?
Binnen de Partij van de Arbeid wordt nu gereageerd met pleidooien om de wijken in te trekken en meer naar de kiezers te luisteren. Dat klinkt mooi, maar eigenlijk is het schandalig dat de partij dat blijkbaar in de afgelopen jaren niet heeft gedaan. Bovendien kan die reflex in het huidige klimaat ook betekenen dat men de oren meer wil laten hangen naar de ‘rancune’: de drijfveer van een belangrijk deel van de Fortuyn aanhang. In dat geval zou de les wel eens verkeerd begrepen kunnen worden. Er is een enorm verschil tussen het serieus nemen van sociale problemen in verwaarloosde wijken en het overnemen van het idee dat ‘de buitenlanders’ of ‘het multiculturalisme’ die ellende veroorzaken. Ook de SP neigt, met haar nadruk op het spreidingsbeleid, naar zo’n opstelling. De analyse van Radi Suudi (Vrij Nederland van 25 mei) is een heel wat vruchtbaarder vertrekpunt. Suudi betoogt dat Fortuyn alle onvrede ‘in een magistraal gebaar bij elkaar heeft geveegd en gekoppeld aan het thema: buitenlanders-vreemdelingen-migratie-islam.’ Suudi stelt daar tegenover dat juist migranten de hardste klappen kregen en slachtoffer werden van sociale afbraak, van de Paarse puinhopen. Terecht bepleit Suudi een ‘politieke stroming die de multiculturele samenleving als gegeven accepteert’ en ‘die het verkleinen van de sociale verschillen in Nederland, die voor een belangrijk deel langs ethnische lijnen lopen, nastreeft.’

Een links alternatief
Vaststellen dat de multiculturele samenleving een gegeven is betekent niet dat problemen als ‘de gevolgen van toenemende migratie, de verharding van de samenleving en toenemende gevoelens van onzekerheid’ niet serieus genomen hoeven te worden. Ed Hollants verwoordt dat elders in dit nummer zo: ‘In plaats van antwoorden te geven richt links haar pijlen op onder andere de rechtse populist Pim Fortuyn. Door hem ook nog te vergelijken met Haider en Le Pen en als extreemrechts te betitelen lijkt het erop alsof verdere argumentatie en analyse niet meer nodig zijn.’
Een beter antwoord op rechts en populistisch rechts is een start te maken met de vernieuwing en heroriëntering van links. Daarbij moet eenheid in plaats van verdeeldheid voorop staan en de wil om reële sociale problemen ook daadwerkelijk aan te pakken. Belangrijke inhoudelijke uitgangspunten voor zo’n heroriëntering zijn naar ons idee het verzet tegen het neoliberalisme en tegen de tweedeling, opkomen tegen de aanvallen op de multiculturele samenleving, ontwikkelen van nieuwe en directe vormen van democratie en de strijd voor een andere globalisering.
Een nieuw links elan bovenop de puinhopen van Paars en Fortuyn heeft alleen kans als er een open, solidair en op samenwerking gericht debat op gang komt. De verschillende delen van links, SP, GroenLinks, buitenparlementaire en lokale activisten moeten de handen ineenslaan voor een wervend perspectief dat tegenwicht biedt aan populistisch rechts.

Kansen
De reacties uit de linkse hoek laten zien dat er kansen liggen voor zo’n perspectief, maar ook dat er belangrijke hindernissen moeten worden overwonnen.
Een van die hindernissen is de arrogantie van de winnaar die bij de SP te bespeuren is. Sterker dan de afgelopen jaren het geval was lijkt de top van de SP ervan overtuigd dat ze het alleen wel rooien. Harry van Bommel verwacht dat de SP ‘op termijn wel eens de traditionele rol van de PvdA zou kunnen overnemen: een grote linkse volkspartij’ (VN, 25 mei). De rest van links is daar niet bij nodig, vindt hij. Ongetwijfeld zien veel leden van de partij dat heel anders. De SP heeft misschien electoraal weinig te winnen bij samenwerking. Maar het kan toch, juist nu, niet zo zijn dat het eigen partijbelang boven de belangen van de mensen waar je voor op wilt komen gesteld wordt?
Binnen GroenLinks kan het idee van linkse samenwerking vooralsnog rekenen op meer steun. Paul Rosenmoller bepleitte dit al op de avond van de verkiezingen. Het idee van GroenLinks om een ‘oppositieakkoord’ te sluiten met onder andere een herstelprogramma van de collectieve sector zou een goede eerste stap zijn, mits de partij naar links kijkt in plaats van naar PvdA en D66. Binnen GroenLinks zal de discussie over ‘wat er fout is gegaan’ verdiept moeten worden. Natuurlijk werd het uiteindelijke verkiezingsresultaat op 15 mei nadelig beïnvloed door de dood van Fortuyn. Rosenmoller wist Fortuyn scherp te kritiseren en kreeg na 6 mei de volle laag. Maar daarnaast nam GroenLinks, in een poging ‘regierungsfähig’ te worden, de afgelopen jaren gewoon te weinig afstand van Paars. GroenLinks moet die les trekken en zich nu weer meer gaan oriënteren op linkse krachten, op de SP, sociale bewegingen en buitenparlementair links. Het is immers niet onwaarschijnlijk dat de PvdA onder druk van de algehele verrechtsing nog verder naar het midden schuift.

Radicaal links
De reacties vanuit buitenparlementair en radicaal links geven aan dat er ruimte is voor een open debat over onze gezamenlijke toekomst. Zo stelt Marco (dusnieuws, mei/juni 2002): ‘Velen grijpen het gebeurde inmiddels aan voor een grondige herbezinning. Het lijkt me goed wanneer radicaal links dit ook doet, aangezien we niet in staat zijn gebleken een vuist te maken tegen het opkomend rechts populisme (. . .) Radicaal links zal allereerst zelf gemeenschappelijke ruimtes en (communicatie)structuren moeten creëren en die van anderen opzoeken waar de discussie kan worden gevoerd met diegenen die zich door het gedachtegoed van rechts populisten voelen aangetrokken.’ Het speelkwartier voor radicaal links is voorbij, stelde Ed Hollants terecht. Ook radicaal en buitenparlementair links ontkomt in de huidige situatie niet aan de keuze om mee te werken aan een zo breed mogelijke en actieve oppositie tegen rechts.