Direct na de breuk benadrukten veel commentaren dat Paars zeker niet uit de gevarenzone is. PvdA-er Dick Benschop vermoedde zelfs doorgestoken kaart. Met de breuk zou Leefbaar Nederland de PvdA van links onder vuur kunnen nemen en Fortuyn de VVD van rechts. Om Leefbaar Nederland ‘min Fortuyn’ te karakteriseren als een linkse populistische partij geeft echter wel een heel verkeerd beeld van wat Jan Nagel en zijn vrienden te vertellen hebben.

Er is sprake van een internationale trend: Berlusconi in Italië, de Oostenrijkse FPÖ, de FRP in Noorwegen, Leefbaar Nederland, de ‘lijst Pim Fortuyn’ - nieuwe clubs die uitdrukking geven aan een afkeer van de gevestigde politiek.
Waarom krijgen dergelijke stromingen juist nu de wind in de zeilen? Hoe gevaarlijk is het rechtse populisme van Fortuyn? En waarom slaagt radicaal links er veel minder in om het verzamelpunt te zijn voor de onvrede met de heersende politiek?

Paars is grijs
De grote onvrede met de traditionele politiek blijkt al jaren uit de dalende opkomstcijfers bij verkiezingen, het succes van lokale protestpartijen en het grote ledenverlies van politieke partijen. ‘De’ politiek is meer en meer verworden tot onmachtig gehakketak en gesteggel over details. Met de ontwikkeling van een bureaucratisch, ondoorzichtig en ondemocratisch Europa en met de neoliberale globalisering verschoof het machtscentrum naar voor burgers oncontroleerbare, internationale instituties en naar de directiekantoren van een klein aantal multinationale ondernemingen.
Die onvrede werd in de laatste jaren van de vorige eeuw nog gedempt door de economische voorspoed. Vooral de sociaal-democraten in Europa en de democraten onder Clinton profiteerden daarvan met een ‘sociaal opgepoetst’ neoliberalisme. Maar nu begint zelfs Tony Blair en de ‘derde weg’ aantrekkingskracht te verliezen.
In Nederland kon Paars I nog rekenen op veel bijval. Niet alleen was het regenteske CDA sinds heel lang eens buitenspel gezet, ‘we’ scoorden zelfs in het buitenland met ‘ons’ poldermodel. Met Paars II groeide de onvrede. Stroperig, eenheidsworst en een gebrek aan besluitvaardigheid waar het gaat om de publicitair meest in het oog springende items: het vluchtelingenbeleid, de criminaliteit, de WAO, de files, het openbaar vervoer en de wachtlijsten in de gezondheidszorg. De droom van van Mierlo, regeren zonder het CDA, blijkt geen remedie te zijn tegen het regentendom van de heersende politiek, maar leverde slechts een andere, paarse regentenkliek op. Paars werd op die manier grijs. En doordat de PvdA verder naar het midden doorschoof is de puzzel ‘zoek de verschillen in de Nederlandse politiek’ steeds moeilijker op te lossen.

Voorbij de zuilen
De algemene onvrede met ‘de’ politiek en Paars in het bijzonder kan in deze tijd snellere en explosievere vormen aannemen. De ideologische binding aan kerk of partij is kleiner dan ooit, de zuilen zijn definitief geslecht. Het potentieel aan ‘zwevende’ kiezers is over een lange reeks van jaren gegroeid. Dat heeft de afgelopen periode niet alleen het CDA een flinke kop gekost, maar maakt ook grotere electorale verschuivingen in een relatief korte tijd mogelijk.
Door de flinterdunne ideologische binding van kiezers aan één bepaalde partij krijgen de massamedia een nog centralere rol in de politieke campagnes. Wie met veel in het oog springende oneliners komt, wie het toonaangevende journalistencorps ervan weet te overtuigen dat wat jij zegt ‘nieuws’ is en wie zich net even buiten de grijze consensus plaatst, kan rekenen op veel aandacht en daarmee kiezers. Dat was zo met Bolkestein, even met Jan Marijnissen en nu zeker met Fortuyn. Bovendien is het daardoor ook veel gemakkelijker geworden om electoraal succes te ‘kopen’. Media-aandacht en reclame zijn te koop. Meest extreme voorbeeld daarvan is natuurlijk Berlusconi, maar hoe zit het met de 8 miljoen van Fortuyn?
Overigens kan dat alles ook heel snel in het nadeel omslaan van een partij die daar gisteren nog van profiteerde - zie D66. Dat gaat ook op voor Leefbaar Nederland en zeker voor Fortuyn. Rotweer op verkiezingsdag kan heel wat zeteltjes schelen.

Beroepspolitici of zeggen waar het op staat
Politici zijn niet populair. ‘Ze bekonkelen de zaken in achterkamertjes, zeggen nooit wat ze echt vinden en verdienen daar aardig mee’. In plat Nederlands: ‘het zijn onbetrouwbare zakkenvullers’. Veel kiezers kunnen nog wel leven met bestuurders die ze in de grond niet vertrouwen, zolang het goed gaat met de BV Nederland. Maar als het wat slechter (dreigt te) gaan, als de onmacht om de problemen aan te pakken meer en meer voor het voetlicht komt, dan neemt de bereidheid om voor ‘iets nieuws’ te kiezen snel toe.
Dat ‘iets nieuws’ zet zich af tegen de gevestigde politiek. Dat kan naar links, zoals onder andere bleek bij de laatste verkiezingen in Frankrijk met de Motivé-e-s in Toulouse (die overigens na hun grote electorale doorbraak ‘gekaapt’ werden door veel rechtsere krachten) of met enkele linkse lokale lijsten in Nederland. Maar veel vaker gaat dat binnen de huidige verhoudingen naar rechts of zelfs naar uiterst rechts. Links is nog dermate zwak en de ideologische overheersing van het neoliberalisme en alles wat daarbij hoort zo groot dat zelfs de gemiddelde kiezer met forse kritiek op het ‘nationale’ paarse kabinet en de politiek in het algemeen eerder aangetrokken is door rechtse (Fortuyn) of ‘niet rechts/niet links’-stromingen.
De valkuil voor wie wil bouwen aan een echt links alternatief is dat de kritiek van rechts op ‘de’ politiek je in een defensieve houding kan brengen ten opzichte van de heersende politiek. Het sentiment tegen en de kritiek op de ‘klasse van beroepspolitici,’ tegen de achterkamertjes-politiek en tegen de verdoezeling van de feiten, dat alles is op zichzelf alleen maar terecht. De dédain over de gepresenteerde kandidaten van Leefbaar Nederland (weinig ervaren, aansprekende en bekende politici en ondernemers) is dan ook enigszins misplaatst. De kiezers van Fortuyn of van Leefbaar Nederland zitten helemaal niet te wachten op een switch van een deel van de beroepspolitici uit CDA of VVD.
Belangrijk voor links is de inhoudelijke kritiek op wat Leefbaar Nederlan en Fortuyn op dit vlak werkelijk zeggen. De bureaucratie moet worden afgebouwd, de politiek weer ‘opengebroken’. Maar het alternatief dat vervolgens naar voren wordt gebracht (zeker door Fortuyn) is grotendeels gebaseerd op dé markt. Overschatte en overbetaalde toplieden van ondernemingen (zakkenvullers?) zouden het veel beter doen dan de bestaande regentenkliek. Alsof het gebrek aan democratie niet juist ook een gebrek aan economische democratie is. De bouwfraude in Nederland en de ENRON-zaak in de VS laten wat dat betreft perfect zien wat er gebeurt als je ondernemers hun gang laat gaan. Werknemers en pensioengerechtigden betalen de rekening, politici worden omgekocht.
De kritiek op Fortuyn en Leefbaar Nederland is niet dat ze de regentenkliek aanvallen, maar dat ze die willen vervangen door een andere kliek (namelijk zijzelf én de ‘vrije’ jongens en meiden van de markt).

Hoe gevaarlijk?
In Nederland zag het er lange tijd naar uit dat vooral de VVD de vruchten zou kunnen plukken van de toenemende kritiek op het poldermodel. Met het verdwijnen van Bolkestein als ‘rechtse mediamagneet’ en de opkomst van Fortuyn en Leefbaar Nederland is dat op losse schroeven komen te staan. Maar de wind waait hoe dan ook van rechts. Rechts met een hardere en meer polariserende toon. Het aan de macht komen van George Bush en de ‘oorlog tegen het terrorisme’ hebben die ontwikkeling versterkt.
Hoe ziet dat ‘nieuwe rechts’ eruit? Wat wordt de koers en wat de belangrijkste politieke peilers? In Europa is dat nog lang geen uitgemaakte zaak. De christen-democraten en de Britse conservatieven zijn de klappen die ze in de afgelopen tien jaar hebben kregen niet helemaal te boven gekomen.
Het gevaar van Leefbaar Nederland, en van de ‘stroming’ Fortuyn, is dat in die zoektocht naar de voor de komende jaren bepalende rechtse toon een keiharde en deels op de slechtste onderbuikgevoelens gebaseerde politiek komt bovendrijven. Voorproefjes hebben we daar al van gezien de afgelopen weken. Balkenende die de multicurele samenleving vaarwel zegt. De VVD die als reactie op Fortuyn een verdere ruk naar rechts, vooral op onderwerpen als criminaliteit en vluchtelingen, maakt. En Melkert die de uitkering van mensen in de bijstand wil stopzetten als ze aangeboden werk niet accepteren.
Dat Fortuyn succes heeft met z’n xenofobe verhalen tegen de islam, vluchtelingen en migranten in het algemeen, kan eigenlijk geen verrassing zijn. De afbraak van de publieke en sociale voorzieningen, de steeds grotere kloof tussen arm en rijk (Paars heeft meer bijgedragen aan de tweedeling en denivellering van de inkomens dan de drie kabinetten daarvoor) en het ideologische klimaat heeft tot uitzichtloze situaties geleid aan de onderkant van de samenleving waar migranten overtegenwoordigd zijn. Blame the victim is helaas de meest voor de hand liggende oplossing als je niet bereid of in staat bent te kiezen voor een politiek gebaseerd op solidariteit en gelijkwaardigheid.
Nu Fortuyn het zonder Leefbaar Nederland moet doen kan hij die xenofobe gevoelens nog openlijker bespelen. Het gevaar is ook dat dit leidt tot een toename van racistisch geweld en discriminatie. Aan de andere kant heeft Fortuyn er zelf een probleem bij. Wie is nog bereid met hem op te trekken en zijn lijst te vullen? Het gevaar dat daar veel types van het allerlaagste allooi bijzitten (onder andere uit voormalig CD- en CP-kringen) is groot.

Ondernemers en vrije jongens
Los daarvan vertegenwoordigt Fortuyn een sociale laag in de samenleving waar in de afgelopen jaren een ideologie is ontwikkeld die mede de drijfkracht is van ‘nieuw’ rechts. De enthousiaste achterban van Fortuyn bestaat allereerst uit de ‘moderne burgerij’. De grote groep van succesvolle professionals, ondernemers en mensen in vrije beroepen die het de afgelopen jaren ‘gemaakt’ hebben. ‘Wij financieren de BV Nederland’, is in die kringen de zelfopvatting, ‘mogen we daar dan ook wat over te zeggen hebben’.
Daar keek men in de afgelopen jaren naar het CDA en meer nog naar de VVD. Het CDA bleef maar sukkelen en de VVD, zeker na Bolkesteins vertrek, slaagde er door de deelname aan Paars niet in de aspiraties naar rechts (asielbeleid, criminaliteit, WAO) voldoende overtuigend over te brengen.
Fortuyn weet als geen ander dat de steun uit die groepen electoraal en maatschappelijk cruciaal is, maar onvoldoende om echt ‘door te stoten’. Het ontbreken van de publieke steun vanuit de ‘ondernemers van enige allure’ was voor Pim bij het bekendmaken van de kandidatenlijst voor Leefbaar Nederland dé grote teleurstelling. Fortuyn weet (hij zat volop in het circuit van spreekbeurten en symposia met dat soort figuren) dat dit geenszins betekent dat er in die toonaangevende ondernemerskringen geen hang zou bestaan naar een harder, rechtser beleid. Eerder is er sprake van het bekende vinkentouw: Fortuyn moet eerst nog maar eens de eerste slag slaan en wat bewijzen voordat men bereid is te kiezen voor het avontuur.
Voorlopig kiest ‘zakelijk Nederland’ blijkens een enquete van het tijdschrift Management Team nog vooral voor de VVD (Zalm, Dijkstal) of Hans Wijers als ideale opvolgers van Wim Kok. Maar Fortuyn komt met stip binnen op 2,5 procent van de stemmen.

Polarisatie
Of Fortuyn en Leefbaar Nederland een reële, regierungsfähige, optie gaat worden voor rechts en ondernemend Nederland, is een vraag voor de toekomst. Voorlopig is het belangrijkste effect van Leefbaar Nederland dat het politieke debat over (de kritiek op) Paars en het poldermodel verder naar rechts. Dat maakt Paars III een minder voor de hand liggende optie. De vraag is of er straks na de verkiezingen een rechtser alternatief zonder de PvdA mogelijk is.
Het tweede effect is dat het politieke debat scherper wordt en er een nieuwe polarisatie komt waarbij rechts de toon zet. Dat is al met al zeer verontrustend. Voor asielzoekers en migranten, voor uitkeringsgerechtigden, de vakbeweging en voor mensen die afhankelijk zijn van zorg en begeleiding. Te meer omdat het antwoord van links op de verrechtsing uitblijft.

Waar blijft links?
De onvrede met de heersende politiek uit zich met Leefbaar Nederland en Fortuyn naar rechts. Hoe komt het dat links daar niet of nauwelijks van profiteert?
Ook hier hebben we te maken met een ontwikkeling die al langer op gang is. Links is in de afgelopen jaren inhoudelijk zover opgeschoven dat de invalshoeken in tal van discussies nu gemakkelijk scoren voor rechts garanderen. Voorbeeld: de discussie over de WAO. In het begin van de jaren negentig veroorzaakte de ingreep in de WAO nog een politieke crisis, met grote vakbonds demonstraties en oppositie van links, tot in de PvdA. De invalshoek van die kritiek was op de eerste plaats de verdediging van de positie van mensen in de WAO. Tien jaar later lijkt het daar helemaal niet meer over te gaan. De vakbeweging heeft zich met handen en voeten aan compromissen met de werkgevers gebonden - de PvdA en zelfs GroenLinks gaan mee in de discussie dat het eigenlijk enkel gaat om de WAO’ers weer aan het werk te krijgen. Goedschiks of kwaadschiks. Met als logische ondertoon in de discussie op straat dat een groot deel van die WAO’ers profiteurs zijn. Koren op de molen voor rechts.
Ander voorbeeld is het debat over de multiculturele samenleving. De reactie van links -inclusief GroenLinks - op het debat dat werd ingezet door Bolkestein, later Paul Scheffer,liet ook hier toe dat de kern van de discussie verschoof naar rechts. Waar eerst de discussie ook ging over het inlopen van achterstanden (scholing, huisvesting, arbeidsmarkt) van migranten en het bestrijden van sociale discriminatie, nu zijn de migranten zelf het probleem geworden in het debat. Hoewel GroenLinks nog steeds een beter en linkser programma voorstaat rond migranten en vluchtelingen dan bijvoorbeeld de SP, komt de partij op dat punt onvoldoende en te weinig offensief voor het voetlicht. De strubbelingen van het laatste jaar rond migranten in de diverse parlementaire organen en op kieslijsten hebben daar natuurlijk geen goed aan gedaan. De Nieuwe Oorlog verscherpte het rechtse karakter van het debat over de multiculturele samenleving aanzienlijk. Het dubieuze standpunt van GroenLinks over de oorlog maakte dat de partij ook hier geen tegenwicht bood.
De belangrijkste publieke debatten en de manier waarop ze gevoerd worden lenen zich bij uitstek voor rechts populisme. Of het nu gaat om de WAO, de criminaliteit of de vluchtelingen. Dat is het gevolg van een periode waarin links, maar zeker ook de vakbeweging, heeft verzuimd om een offensieve rol te spelen in die debatten. De PvdA is Paars en daardoor meer dan ooit een onderdeel van de heersende politiek. GroenLinks neemt daar onvoldoende afstand van, in de wens om misschien toch nog wel, heel misschien, een rolletje in de formatie te kunnen spelen. En bij de SP lijkt de schwung van vier jaar geleden er een beetje uit te zijn. Het wat oudbollige, beperkte sociologische profiel van de partij verhindert dat ze echt een rol kan spelen onder jongeren en nieuwe maatschappelijke groepen. Bovendien blijft de SP zich te veel op (de versterking van) zichzelf richten, waardoor de opbouw van een eenmakende en actieve oppositie tegen Paars minder van de grond komt dan zou kunnen.

Toch zijn er wel mogelijkheden voor links. De thema’s die de beweging tegen de neoliberale globalisering naar voren brengt leven breed onder jongeren en in maatschappelijke bewegingen. Op politiek vlak zouden de SP en GroenLinks die veel centraler naar voren kunnen brengen. En wat te denken van de privatisering. Paars, Fortuyn én Leefbaar Nederland zoeken de oplossing voor de wachtlijsten in de gezondheidszorg in meer privéklinieken in privatisering. Met het fiasco van de NS in het achterhoofd moet het mogelijk zijn een offensieve oppositie op poten te zetten tegen die operaties in de gezondheidszorg of bijvoorbeeld rond de dreigende privatisering van de GVB in Amsterdam.
Een linkse opppositie, op straat én in het parlement, met alternatieve voorstellen waar
mensen vertrouwen in kunnen hebben, die afstand neemt van de heersende regentenkliek én keihard zegt ‘waar het op staat’ - juist ook tegenover de praatjes van Jan Nagel en Pim Fortuyn. Dat is de uitdaging en het middel om de Fortuyns weer terug in het hok te krijgen.