In mei 2024 herdachten we de 80e verjaardag van Stalins deportatie van de Krim-Tataren, een misdaad op massaschaal. Die werd de afgelopen 10 jaar herhaald door de brute bezetting van het geannexeerde schiereiland door het imperialistische regime van Poetin.

'Op deze dag 79 jaar geleden begonnen de Sovjetautoriteiten met het verdrijven van de Krim-Tataren, het volk dat ze wilden uitroeien, beroofd van zijn thuis, beroofd van het recht om te leven. Maar het volk overleefde en zal in vrijheid leven! Vandaag draag ik een speciaal shirt, geborduurd met ornamenten die de eenheid van het Oekraïense en Krim-Tataarse volk symboliseren. Symbolen van onze kracht en ons verlangen om in ons thuis te leven', Volodymyr Zelensky op X, 18 mei 2023

1944: de deportatie van een heel volk

In de nacht van 18 mei 1944 braken in de steden en op het platteland van de Krim meer dan 32.000 leden van de NKVD (de voorloper van de KGB en dus van de huidige FSB) met geweld de huizen van de Krim-Tataren binnen. Ze gaven hen 30 minuten om een paar bezittingen te verzamelen en stopten hen in goederenwagons die hen duizenden kilometers naar Centraal-Azië zouden brengen, voornamelijk naar Oezbekistan.

In twee dagen werd de hele Tataarse bevolking (200.000 mensen) gedeporteerd onder afschuwelijke omstandigheden: 10.000 mensen stierven tijdens de weken van die eindeloze reis, gedecimeerd door honger, dorst, kou en epidemieën. Een overlevende vertelde hoe de bewakers van het konvooi elke ochtend dezelfde vraag stelden: 'Liggen er lijken in de wagon?'

Tussen 1944 en 1947 stierf ongeveer 45 procent van de overlevenden van deze dodenritten op hun beurt. Er was niets gepland voor de opvang van de slachtoffers van die gedwongen exodus, die werden ondergebracht in precaire, ongezonde kampen, onderworpen aan strenge bewaking en de verplichting om elke week in en uit te klokken, fronsend bekeken door de lokale bevolking en onderworpen aan racisme aangewakkerd door de autoriteiten.

In 2019 omschreef Oekraïne deze moorddadige etnische zuivering als 'genocide'.

Het voorwendsel? Collaboratie met de nazi's

Stalin beschuldigde de Tataren van collaboratie met de nazi's en 'verraad aan de Sovjet-Unie'. In werkelijkheid waren er onder hen (zoals onder alle volkeren die onder de Sovjetlaars leden) collaborateurs die ten onrechte hoopten dat Duitsland hen beter zou behandelen dan het stalinistische Rusland. Maar ook soldaten van het Rode Leger, die niet minder heldhaftig waren dan de anderen, maar wier wapenfeiten in de 'Grote Patriottische Oorlog' hen niet beschermden tegen deze verschrikkelijke collectieve straf.

In 1945 werd de Autonome Republiek de Krim opgeheven. De Russische autoriteiten begonnen met het uitwissen van alle sporen van het Tataarse erfgoed op het schiereiland waarvan ze waren verdreven. De namen van steden, rivieren en bergen werden veranderd; veel religieuze gebouwen en monumenten werden vernietigd; de geschiedenis moest herschreven worden om van de Krim een land te maken dat altijd Russisch zou zijn geweest (Poetin heeft niets uitgevonden...).

Een herinnering die van generatie op generatie werd doorgegeven

Decennialang werd de herinnering aan de Sügürlink (ballingschap) in families doorgegeven, een integraal onderdeel van de Tataarse identiteit dat door geen enkele repressie kon worden uitgeroeid. Tientallen jaren lang vocht het (geweldloze) Tataarse nationalisme voor het recht op terugkeer.

Lange tijd was dat tevergeefs. Toen, met de de-Stalinisatie, begon de strop losser te worden. Chroesjtsjov voegde de Krim bij Oekraïne. In 1956 werden enkele culturele rechten toegekend aan de Tataren. In 1967 vernietigde een decreet de beschuldiging van collaboratie met de nazi's. Pas na het uiteenvallen van de USSR aan het eind van de jaren tachtig konden de Tataren eindelijk naar huis terugkeren: 100.000 in 1990, hetzelfde aantal in 1991, 250.000 in totaal.

Ze gaven de strijd voor hun rechten nooit op. In 1962 werd de Unie van Krim-Tataren Jongeren opgericht, wat een nieuwe impuls gaf aan het verzet: Moustafa Djemilev sloot zich op zeer jonge leeftijd aan. Als leider van de Tataarse nationale beweging en fervent verdediger van de Oekraïense onafhankelijkheid en democratie is hij nu, op 80-jarige leeftijd, lid van de Rada (het Oekraïense parlement). Hij was de drijvende kracht achter talloze protesten en werd verschillende keren gevangen gezet.

In de gevangenis ging hij 303 dagen in hongerstaking en knoopte nauwe banden aan met Russische dissidenten in de jaren '60 en '70, waaronder generaal Grigorenko, van Oekraïense afkomst, die de Tataarse strijd actief steunde en jarenlang naar de 'speciale psychiatrische ziekenhuizen' werd gestuurd, waar het regime zijn meest onbuigzame tegenstanders opsloot. Russische troepen hebben onlangs het monument voor hem in Simferopol, een stad die nu bezet is, verwijderd dat op initiatief van de Majlis – het parlement van de Krim-Tataren – was opgericht.

Catharina II, Stalin, Poetin: de langetermijntest van het Russische kolonialisme

De Krim-Tataren zijn verre afstammelingen van de ruiters van Genghis Khan, die zich in de 13e eeuw op het schiereiland vestigden. In het begin was er de Gouden Horde (een confederatie van Turkse en Mongoolse krijgersstammen) en vervolgens, na de ontbinding ervan, de stichting in 1441 van een onafhankelijk Tataars koninkrijk, het Khanaat, met een soennitische religie en een Turkse taal, dat drie eeuwen standhield.

In 1783 annexeerde Catharina II, in strijd met een verdrag van negen jaar eerder, de Krim bij haar rijk en moedigde de kolonisatie van het gebied door andere volkeren (onder leiding van de Russen) aan, die geleidelijk de meerderheid werden. Het schiereiland werd 'de parel in de kroon van de tsaar' en Sebastopol het hoofdkwartier van de Russische Zwarte Zeevloot. Kolonisatie, russificatie, minderwaardigheid: het drieluik zou nog lang blijven bestaan...

Met de bolsjewistische revolutie werd, na het uitroepen van een kortstondige Tatarenstaat in Simferopol en de bloedige botsingen van de burgeroorlog, een Socialistische Sovjetrepubliek van de Krim opgericht: de Tataren werden erkend als het belangrijkste volk van de Krim en de Tataarse taal werd de staatstaal, net als het Russisch. Deze korte periode van 'inheemsheid' overleefde de dood van Lenin en de machtsovername door Stalin echter niet.

1934 markeerde het einde van de 'Tatarisering'. In 1936 werd de grondwet van de Krim herzien om het schiereiland onder strikt gezag van Moskou te plaatsen. Vanaf dat moment werden de Tataren, net als alle Russen en de volkeren die onder hun controle stonden, onderworpen aan stalinistische zuiveringen en repressie. In hun geval ging dat gepaard met specifieke discriminatie, culminerend in de deportatie van 1944.

Met de annexatie van de Krim in 2014, net na de Maïdaanse revolutie van waardigheid en aan het einde van een nepreferendum dat de internationale gemeenschap niet erkent, treedt Poetin in de voetsporen van zijn voorgangers. Er werd hard opgetreden tegen alle Oekraïense patriotten die zich verzetten tegen de diefstal van de Krim. Vooral de Tataren werden hard getroffen: gedwongen russificatie, verdwijningen, arrestaties, martelingen, verkrachtingen en de massale komst van Russische kolonisten. De Majlis werd tot 'terroristische organisatie' verklaard en verboden. In 2021 stelde een rapport van de Raad van Europa de misdaden op de Krim aan de kaak, die nauwgezet waren gedocumenteerd door SOS Crimea. Opnieuw moesten veel Tataren vluchten, naar Turkije of naar het onbezette Oekraïne, met name om te ontsnappen aan gedwongen dienstplicht in het Russische leger.

'Alles begon met de Krim, alles zal eindigen met de Krim' (Volodymyr Zelensky)

Het Oekraïense verzet is vastbesloten om de indringers van de Krim te verdrijven. Bijna elke nacht worden met lucht- en zeemachtraketten en drones Russische militaire locaties op het geannexeerde schiereiland onder vuur genomen: radarstations, telecommunicatiecentra, vliegvelden, gevechtsvliegtuigen, de haven van Sebastopol... Na het vernietigen van talloze schepen en het dwingen van de Russische Zwarte Zeevloot om zich terug te trekken naar het oosten, voeren de Oekraïense strijdkrachten de druk op de Krim op: omdat ze vastberadener zijn dan ooit om het te bevrijden en omdat het een belangrijke logistieke basis is voor het Russische leger.

In onafhankelijk Oekraïne hebben de Tataren eindelijk hun plaats gevonden en hun rechten herwonnen. Ze hebben hun parlement, de Majlis, opnieuw opgericht. In 1991 speelden ze een belangrijke rol in het feit dat 54 procent van de Krim voor aansluiting bij Oekraïne stemde. Na de Russische invasie in 2014 boycotten ze massaal het nepreferendum dat Poetin organiseerde om de annexatie te rechtvaardigen. Een onwrikbare toewijding die hen tot doelwit van de Russische repressie maakt.

Paradoxaal genoeg heeft de annexatie van de Krim in de Oekraïense opinie de overtuiging verankerd dat het een onvervreemdbaar deel van de Oekraïense natie vormt en dat de geschiedenis van het schiereiland (26.081 km², ruim 62 procent van Nederland) integraal deel uitmaakt van de gedeelde geschiedenis.

Tataren in het Oekraïne van vandaag: ongekende zichtbaarheid en echte gelijke rechten

Het Huis van de Krim, opgericht in 2015 in Kyiv, promoot de Krimcultuur en zegt bij de ingang: 'Er is geen Oekraïens Krimcultureel landschap zonder Krim-Tataren'. Het nationale museum Mystetskyi Arsenal organiseert tentoonstellingen die de Krim en de Tataren weer tot de publieke verbeelding brengen. Er worden films gemaakt, zoals 'In het Land van de Krim', die in 2019 uitkwam en waarin Nariman Aliev, een filmmaker van Tataarse afkomst, het verhaal vertelt van een vader die vecht om zijn zoon, die aan het front stierf in een Oekraïens uniform, op de Krim te begraven. In het Oekraïense leger dragen veel soldaten een beeltenis van de Tataarse vlag op de rechterschouder van hun uniform, 'zodat mensen kunnen zien,' zegt iemand, 'dat de Tataren voor Oekraïne vechten'.

Tataarse persoonlijkheden maken deel uit van de Oekraïense regering, want Oekraïne is geen etnische natie, maar een burgerlijke natie die iedereen welkom heet. In juni 2020 werd Emine Dzheppar nummer 2 op het ministerie van Buitenlandse Zaken.

In 2021 hield het Krimplatform, opgericht op initiatief van Volodymyr Zelensky, zijn eerste internationale forum. In 2022 benoemde de Oekraïense president Tamila Tasheva tot zijn persoonlijke vertegenwoordiger voor de Krim en de wederopbouw na de bevrijding.

In september 2023 werd Roustem Oumierov, voormalig adviseur van Moustafa Djemilev, de historische leider van de Tataren en voormalig hoofd van het Staatseigendommen Fonds, een meertalige man van in de veertig met een reputatie van onkreukbaarheid en vaardig onderhandelen, benoemd tot minister van Defensie.

Het is de hoogste functie ooit van een Tataar in het staatsapparaat. Zijn missie: de corruptie uitroeien in een ministerie dat bol staat van schandalen. De media van Poetin zijn woedend, schilderen hem af als een antisemitische karikatuur, beschuldigen hem (omdat hij moslim is) ervan lid te zijn van de sekte van Fethullah Gülen en noemen hem een Amerikaanse spion. De boodschap van zijn benoeming is drieledig: in een democratisch Oekraïne dat vecht voor zijn soevereiniteit, hebben de Tataren hun rechtmatige plaats; de strijd tegen corruptie is opgevoerd; en Kyiv zal de Krim niet ruilen voor een vredesverdrag.

De boodschap uit de jaren van ballingschap,'Tot volgend jaar in Bakhchissarai!' (de historische stad van de Tataren), is actueler dan ooit.

Dit artikel stond op Ukraine CombArt #11, mei 2024.