Volgens artikel 90 van de Grondwet bevordert Nederland ‘de ontwikkeling van de internationale rechtsorde’. Bij Buitenlandse Zaken hebben ze de mond vol van democratie. In de praktijk zijn de echte grondbeginselen van het Nederlandse Midden-Oosten-beleid de belangen van Shell, van Israël en van Nederlandse wapenhandelaars. Geen enkele Nederlandse regering heeft ooit een bevriende dictator in de regio laten vallen voordat ze hem eerst zag wankelen.

Na de omwentelingen in Tunesië en Egypte riep de politiek bijna unaniem: Nederland had zich vergist door zo lang zaken te doen met corrupte dictators. Ook Minister van Buitenlandse Zaken Rosenthal: ‘zonder enige terughoudendheid zeg ik dat wij in relatie tot de rechten van de mens ... zitten in lessons learned, zeker in relatie tot de Arabische wereld.’

De perikelen rond het staatsbezoek van de koningin aan Oman en Qatar – landen waar protesten met harde hand uiteengedreven werden – laten zien hoe weinig deze koerswijziging voorstelt. Na dagen van discussie in parlement en pers, was de enige wijziging in het programma het omtoveren van het bezoek aan Oman tot een privé-diner met de sultan. Zo kunnen natuurlijk ook zaken worden gedaan.

Oman en Qatar zijn rijk aan olie en gas. Oman moet zelfs een sleutelrol gaan spelen in de toekomst van Nederland als een logistiek knooppunt voor de opslag en het transport van gas, in plaats van alleen als gasproducent. En Shell is in de beide landen aanwezig, in Oman al sinds 1937. In landen waar olie of gas gewonnen wordt, zijn BZ en Shell twee handen op één buik; de ambassadeurs van Nederland zijn ook ambassadeurs van Shell.

De nieuwe nadruk van Rosenthal op ‘economische diplomatie’ geeft vooral meer aandacht aan de bestaande praktijk. Dit laat zien hoe weinig weerstand er in Nederland is tegen het idee dat het belang van (deels) Nederlandse bedrijven ook het belang is van gewone Nederlanders. Al leveren de winsten van Shell relatief weinig banen of inkomsten aan burgers die (anders dan Beatrix) geen grote aandeelhouders zijn.

Israël

Economische belangen spelen ook een rol in de innige banden tussen Nederland en Israël, ondanks de kleine bevolking van dat land. In 2010 is er in Nederland volgens het CBS voor ruim anderhalf miljard euro uit Israël ingevoerd, bijna evenveel als uit heel Noord-Afrika. Naast ideologische factoren (een schuldcomplex vanwege de jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog, de heersende islamofobie) verklaart dit waarom Nederland een van weinige EU-lidstaten is dat op steeds meer voorrechten voor Israël aandringt – ook al steelt Israël steeds meer Palestijns land en schendt het voortdurend de mensenrechten.

Net zo belangrijk is de volgzaamheid van Nederland ten opzichte van de VS. Terwijl Arabische en sommige andere Europese landen een meer autonome rol van de EU bepleiten in het zogenoemde vredesproces, houdt Nederland vast aan de leidende rol van de Amerikanen. En de VS blijven, zoals politicoloog Gilbert Achcar laat zien, Israël zien als een onmisbare strategische partner – een koopje voor 3 miljard dollar steun per jaar.

Nog een bindende factor tussen Nederland, Arabische dictaturen en Israël is de wapenhandel – een branche waarin een klein land als Nederland groot is. Een deel van de wapens die in de laatste maanden tegen demonstranten zijn gebruikt zijn ‘Made in Holland’. Volgens de Campagne tegen Wapenhandel heeft Nederland vanaf 1990 voor in totaal een miljard dollar aan wapens geleverd aan Egypte, Bahrein, Marokko, Qatar, Oman, Jordanië en de Verenigde Arabische Emiraten.

Schaamlapjes

Bij BZ stellen ze dat al deze zakelijke en militaire banden met dictaturen goed te combineren zijn met het promoten van mensenrechten. Goede relaties met de regeringen scheppen ruimte (zo luidt het argument) voor steun aan mensenrechtenverdedigers en onafhankelijke media en vakbonden.

Die Nederlandse programma’s zijn er. In Tunesië en Egypte hebben ze misschien zelfs een bescheiden rol gespeeld in het overleven van de democratische oppositie. Maar het feit dat ze worden toegestaan door repressieve overheden, betekent ook dat ze binnen de grenzen blijven die door de regimes worden bepaald. Ze zijn geen bedreiging voor het bewind, maar nuttig als PR, als democratische schaamlapjes voor de repressie.

Voor Nederland is een beetje steun aan democraten ook een nuttige verzekering voor het geval ze ooit aan de macht komen. Ook de Nederlandse deelname aan de huidige interventie in Libië past in dit kader. Kaddafi werd al sinds 1993 beschouwd als een vriend van het Westen maar zaken doen met een rechtsstaat is in sommige opzichten makkelijker – als die rechtsstaat tenminste geen bedreiging vormt voor Shell of Israël. Door plaats te nemen in de Libya Contact Group die door de Britten is opgericht, dragen Nederland en België bij aan de inspanningen om de rebellie in veilige banen te leiden.