Nog nooit heeft de wereldeconomie zo'n grote uitdaging door een virus gekend. Eerdere epidemieën hebben de bevolking en de bestaanszekerheid aangetast, maar ze bleven tot een regionale schaal beperkt of, als ze wel op wereldschaal uitbreidden, werd de wereldeconomie minder snel getroffen. Opmerkelijk is ook het feit dat Euro-Amerikaanse landen, waarvan regeringen en media nog steeds het mondiale publieke debat domineren, nog nooit zo door een gezondheidscrisis zijn getroffen als nu. Pandemieën die mensen in Azië en Afrika doden, creëren niet dezelfde nagalm in de media als wanneer ze de harten van de imperialistische overheersing raken. [leestijd 15 minuten] Covid-19 heeft niet alleen de brute systeemprioriteiten van het kapitalisme - winst maken op sociale reproductie - maar ook de relatie tussen het kapitaal en de kapitalistische staatsvorm op schrille wijze aan het licht gebracht. We moeten aandacht hebben voor deze relatie om een duistere realiteit over deze crisis onder ogen te zien: namelijk dat het verre van een anomalie is en dat we ons, als we het systeem niet fysiek aanvallen, moeten voorbereiden op een wereld waarin dergelijke crises en de gevolgen ervan deel gaan uitmaken van ons dagelijks leven. In een recent artikel hebben Cinzia Arruzza en Felice Mometti de heterogeniteit van de reacties van verschillende regeringen op de pandemie geschetst. Terwijl sommige, zoals Israël, India en Hongarije, de crisis zeker hebben gebruikt om hun autoritaire beleid te versterken, is het patroon, volgens Arruzza en Mometti, geenszins uniform. Zij halen voorbeelden aan van staten zoals de VS waar Trump, die zich beroept op oude racistische 'rechten van staten', de gouverneurs van de staten laat beslissen over de gang van zaken in hun eigen staat; en Italië en Duitsland waar pogingen om de uitvoerende macht te versterken worden aangevochten door andere bestuurlijke instellingen zoals de EU. Gezien deze diversiteit aan bestuursstrategieën concluderen Arruzza en Mometti: 'In plaats van abstracte formules op te leggen aan een complexe realiteit, is het nuttiger om aandacht te besteden aan de experimenten met diverse vormen van bestuur, zowel nieuwe als oude, in het beheer van de pandemie'. We zijn het eens met Arruzza en Mometti dat staten verschillend hebben gereageerd in hun inspanningen om de crisis te beheersen. Waar we van hun analyse afwijken is wanneer ze zeggen dat deze ongelijkheid impliceert dat abstractie overbodig is. We kunnen beginnen met enkele algemene conclusies, waarbij we ons baseren op de relatie tussen staat en kapitaal. Ten eerste proberen alle regeringen, net als aan het begin van de Grote Depressie, de koers weer zo snel mogelijk terug te krijgen naar 'business as usual'. Ze proberen de crisis als een tijdelijke afwijking voor te stellen. Ten tweede, en in het verlengde van het eerste, investeren staten momenteel in sociaal reproductieve instellingen - het opzetten van ziekenhuizen, het verdelen van voedsel, het compenseren van lonen uit staatsfondsen - maar ze doen dit omdat ze gedwongen zijn en daarom altijd op een tijdelijke basis, en vaak worden dergelijke inspanningen vergezeld van repressieve maatregelen. Ten derde zullen we in de komende periode te maken krijgen met een staatsbeleid dat het midden houdt tussen neoliberale en keynesiaanse of zelfs staatskapitalistische reacties. Dergelijke verschillen zullen ongetwijfeld veel chaos veroorzaken op politiek niveau. We zullen zien dat zowel de sociaaldemocratie als de centrumpartijen weer terugkomen, en er is de altijd aanwezige dreiging van autoritair populisme dat grenst aan het fascisme, maar we kunnen ons niet laten verblinden door deze turbulente stromingen op politiek  niveau voor wat een constante druk van het kapitaal is: accumuleren  met minimale opoffering van de winst en met weinig respect voor het leven. Ten vierde verergert de crisis de bestaande onderdrukking, waardoor de ontberingen en onrechtvaardigheden die aan de zwarte en bruine bevolking, aan vrouwen en aan armen worden opgelegd, worden versterkt. Bij het opsporen van gemeenschappelijke drijfveren van de crisis onderzoeken we in dit essay wat er gebeurt als de eisen van het leven en de sociale reproductie radicaal samengaan met de eisen van het maken van winst. Omdat de crisis die door het coronavirus wordt veroorzaakt een volksgezondheidscrisis is, worden vragen over 'economie' en 'welzijn' op een ongekende manier met elkaar verbonden. We ontwikkelen onze analyse langs twee duale assen: een, de twee-eenheid van de welvaart en de repressieve functies van kapitalistische staten; en twee, de duale tendensen naar staatsinterventie en neoliberalisme waarvan we getuige zijn in de reacties van staten op de crisis. De eerste duale relatie betreft de relatie van een staat met zijn burgers; de andere is de relatie met het kapitaal.

Welzijn en repressie: een onrustige tweedeling

Er is altijd een verweven en diep tegenstrijdige relatie tussen de welvaarts- en de repressieve functies van kapitalistische staten. In tegenstelling tot staten in vorige klassenmaatschappijen hebben kapitalistische staten altijd het sociale welzijn beheerd om de materiële veiligheid van 'hun' bevolking te behouden en in te perken. Ze vestigen en vormen, op een dagelijkse basis, instellingen voor sociale reproductie van de beroepsbevolking. Deze omvatten tegelijkertijd taken op het gebied van educatie en het gezond houden van de burgers, evenals het labelen, controleren en in kaart brengen. Deze beginselen, van sociaal beleid en van winstbejag, kunnen  in details met elkaar botsen, maar ze hebben een gemeenschappelijke wortel. Zoals een 19e eeuwse Britse commissaris voor de Armenwet opmerkte, Het is een erkende stelregel van sociaal beleid dat de eerste belasting in het land  gericht moet zijn op het onderhoud van de bewoners ervan. De maatschappij staat voor het behoud van eigendom; maar onder voorwaarde dat de wensen van de weinigen alleen worden gerealiseerd door eerst te voorzien in de behoeften van de velen. De huidige 'commissarissen' stemmen de welzijnsvoorzieningen af op de vraag van markten en staten naar geschikte, goed opgeleide werknemers om de concurrentievoorsprong van het kapitaal te vergroten. Het kapitaal probeert zijn discipline op te leggen aan het biologische ritme van geboorte, vergrijzing en dood, maar zijn relatie tot de reproductie van het leven is er een van terughoudende afhankelijkheid. Het kapitaal is afhankelijk van een gezonde, bekwame beroepsbevolking, maar aarzelt om middelen te laten wegvloeien naar sociaal reproductieve instellingen. Wat deze crisis zo ongewoon maakt, is dat ze zo sterk naar voren heeft gebracht dat het kapitaal afhankelijk is van haar arbeidskrachten. Terwijl in de liberale normaliteit de welvaarts- en de repressieve sferen, hoewel ze met elkaar verbonden zijn, het vaakst als gescheiden worden ervaren, worden ze nu op ongekende wijze door elkaar gegooid. De crisis op het gebied van de volksgezondheid heeft geleid tot het instellen van de noodtoestand. Veiligheidstroepen worden de straat op gestuurd als agenten van de gezondheidszorg. De politie wordt gemobiliseerd als de beschermers van de volksgezondheid, als handhavers van de sociale distantie. Staten rechtvaardigen intensiever toezicht als openbare veiligheidsmaatregel. De ontketening van repressieve organen als agenten van de gezondheidszorg heeft misselijkmakende taferelen gebracht. In India werd een man doodgeslagen door de politie toen hij naar buiten stapte om koekjes te kopen. Hij was natuurlijk moslim. In Frankrijk braken rellen uit in de banlieues, waar overwegend geracialiseerde groeperingen lange tijd in hoogbouw zijn gepropt en chronische politie-intimidatie ondergingen, maar nu wordt in de straten door de politie gepatrouilleerd als handhavers van de volksgezondheid. In Amerika is een fascistisch-libertaire reactie geweest om te eisen dat de staat het opleggen van gezondheidsmaatregelen zoals quarantaine en lockdown terugdraait. Een gevaar is dat dergelijke rampzalige (en racistische en sociaal-Darwinistische) argumenten een breder publiek vinden, juist omdat staten repressie inzetten om de volksgezondheid te beschermen. Welzijnsregimes, of sociale reproductiecapaciteiten, zijn echter onder het kapitalisme ook noodzakelijkerwijs tweeledig. 'Welzijn van bovenaf' omvat de investeringen in sociale reproductie die het kapitaal en staten gedwongen zijn te doen in hun eigen belang. Hier wordt de weigerachtige afhankelijkheid van het kapitaal van sociale reproductie onthuld. Maar in deze pandemische tijden zijn we ook getuige van een rijke uitbarsting van 'welzijn van onderop', of klassenstrijd rond sociale reproductie. Terwijl staten en het kapitaal tijdelijk en fragmentarisch een draai maken, leiden enkele onderdelen van het neoliberale bouwwerk (niet in de laatste plaats de onderwaardering van het zorgwerk), ertoe dat arbeiders, vooral vrouwelijke arbeiders, wilde stakingen organiseren om persoonlijke beschermingsmiddelen te eisen en erop aan te dringen dat de productie wordt gericht op de menselijke behoeften; en dat gewone mensen bezig zijn met het opzetten van voedselbanken en netwerken voor wederzijdse hulp. De tegenstellingen tussen de 'van bovenaf' en 'van onderop' facetten van sociale reproductie zullen met de verdieping van de crisis alleen maar groter worden. Terwijl massawerkloosheid, armoede en hongersnood de wereld besluipen, zijn we onvermijdelijk getuige van een scherpere polarisatie tussen krachten die het sociale Darwinisme bepleiten en verdedigen dat de beperkte sociale reproductietaart door de sterksten wordt gemonopoliseerd, en krachten van het socialistische collectivisme die strijden voor een wereld waarin de taart aan de bakkers toebehoort.

De geest van het staatskapitalisme in een neoliberaal landschap

De crisis is uniek, in die zin dat ze begint als een 'demobilisatiecrisis'. Nu de industrie in het belang van de volksgezondheid wordt stilgelegd, is een aanhoudende crisis onvermijdelijk. Die crisis heeft haar vorm nog niet onthuld. Het zal geen V zijn, het kan een U zijn, maar het zal waarschijnlijk langer duren: een W of een L. Met weinig vooruitzicht op een vaccin tegen covid-19 vóór 2021, lijken de productie en de consumptie te worden belemmerd door de angst voor besmetting met corona en door onderbroken lockdowns. De ontwrichting die al heeft plaatsgevonden - in de vorm van massale werkloosheid, faillissementen en het aanzwellen van de schulden van consumenten, het bedrijfsleven en de overheid - zal gemakkelijke oplossingen in de weg staan. Een deflatiespiraal kan om de hoek komen kijken, met haar escalerende effecten op de schuld. De laatste mondiale economische 'L' (of 'W') crisis deed zich voor in de jaren dertig van de vorige eeuw, toen de kelderende opbrengst werd gevolgd door een deflatiespiraal, jaren van afvlakking van de productie, de krimp van de wereldhandel, en alomtegenwoordige economische conflicten en sociale pijn. Voedsel werd toen, net als nu, met tonnen tegelijk vernietigd, terwijl de vraag daalde, zelfs als de behoefte steeg. Bedrijven werden gesloopt door krimpende markten; arbeiders en werklozen vochten om de weinige overgebleven banen of keken naar links en vochten terug door middel van demonstraties, stakingen en vakbondsacties. Het was in deze branden van de jaren dertig dat er nieuwe accumulatieregimes werden gesmeed. Uit de as van het economisch liberalisme ontstond het keynesianisme en de New Deal, de import-substitutie industrialisatie en de oorlogseconomieën (fascistisch, stalinistisch en corporatistisch). De natiestaat drukte zijn stempel op de contouren van de nieuwe arrangementen: genationaliseerde monopolies, kapitaalcontroles en nationale planningen - en de vastgezette spaartegoeden van waaruit de welvaartsgroei, of instellingen van sociale reproductie, konden worden uitgebreid. Zal de ernst van de noodsituatie op het gebied van de volksgezondheid en van de economische crisis het staatskapitalisme en de planning terugbrengen? Zeker, de interventionistische capaciteit van de Chinese staat ten opzichte van het Chinese kapitaal (niet alleen ten opzichte van zijn burgers) heeft zijn relatief snelle reactie op covid-19 bepaald. In het Westen staan de directeuren van grote bedrijven in de rij om te eisen dat de belastingbetalers hun verliezen op zich nemen. Bedrijven zullen worden gered, en regeringen zullen de koers van de ineenstorting en de pogingen om de groei op gang te brengen, bepalen. Maar hoewel er op grote schaal interventies van overheden zijn geweest - we hebben gezien dat regeringen zoals die van de VS bestellingen plaatsen bij industriële reuzen als GM om beademingsapparaten te produceren -  zal dit niet de herleving van de staatskapitalistische jaren '30 zijn. De wereldwijde toeleveringsketens, ook al worden er veel gesnoeid, zijn te nauw met elkaar verweven en de financiering is te geïnternationaliseerd. Neoliberale normen, waaronder de dominantie van bedrijven en de verering van markten, zijn diep in de architectuur van de macht gekerfd, zowel in het liberale Groot-Brittannië als in het door de staat geleide China. De reacties van staten zullen in drie overlappende golven komen: het coördineren van de reacties op de noodsituatie op gezondheidsgebied, het reageren op de economische en sociale ineenstorting, en het proberen de economische groei een impuls te geven door middel van stimuleringspakketten. Als links moeten we onze eigen reactie op deze fasen hebben. Ten eerste moeten we het voortouw nemen in de bestaande strijd ter plaatse: de inspirerende wilde stakingen van arbeiders die weigeren om niet-essentiële goederen te maken of hun eigen gezondheid en die van hun familie op het spel te zetten; het wereldwijd door vrouwen en feministen georganiseerde protest tegen de dubbele last van essentieel werk en het toegenomen huishoudelijk werk tijdens de lockdown; en de gevechten die antiracistische activisten voeren tegen de wreedheid van het gevangen houden van mensen tijdens een pandemie of het opsluiten van mensen in detentiekampen. De lessen van deze gevechten bieden een blauwdruk voor de manier waarop we onze reactie in de volgende twee fasen moeten vormgeven. We moeten blijven eisen dat sociaal reproductieve activiteiten en instellingen prioriteit krijgen om sociale ineenstorting af te weren, terwijl de investeringen gericht moeten zijn op het creëren van programma's voor openbare werken en een groene, energiezuinige economie, een rechtvaardige transitie, in plaats van het redden van de luchtvaartindustrie. De moslimgeleerde, Ibn Khaldun, die zijn familie verloor aan de Zwarte Dood, merkte op dat de Pest dynastieën had ingehaald ‘toen ze seniel waren geworden en de grens van hun houdbaarheid hadden bereikt'. Er zijn griezelige echo’s te horen van Khaldun's commentaar in hoe een pandemie de vroegere wreedheden en toekomstige ruïnes van ons eigen 'seniele' systeem blootlegt. Wat we hierboven schetsen zijn algemene tendensen binnen het systeem die we de komende tijd kunnen verwachten. Maar de tendensen binnen het kapitalisme die sinds zijn geboorte gelden, zijn niet langer de enige factoren die het lot van het leven op deze planeet zullen bepalen. Onze huidige crisis moet worden begrepen tegen de achtergrond van een aftakelend kapitalisme. Dat wil zeggen, het kapitalisme neigt naar scherpere economische crises, en het veroorzaakt biologische en milieurisico's op een steeds grotere schaal. Het geaccumuleerde economische verleden van het kapitalisme en de cumulatieve ontginning van de natuur hebben hun onuitwisbare sporen nagelaten in het systeem. En het redden van dit systeem door middel van hervormingen is niet langer een ambitieuze hoop of het onderwerp van een interessant debat binnen links, maar een gevaarlijke fantasie.

De aard van de crisis

De coronacrisis is een crisis van het kapitalisme in zijn oorzaak en door zijn gevolgen. Een microscopische ziekteverwekker legt de ziektebeelden van het grotere sociale systeem bloot. In die zin is het geen 'natuurlijke' crisis, maar een door de natuur veroorzaakte crisis die grondig is beïnvloed door het kapitalisme. Laten we beginnen met de oorzaak. Een zoönose kan van dier naar mens springen. De verbindingen van vleermuis naar schubdier (een waarschijnlijke tussengastheer) naar de mens lijken allemaal toevallig. Maar als we achter de xenofobe krantenkoppen kijken, kunnen we zien hoe sterk ze zijn bepaald door het systeem. In navolging van de argumentatie van Rob Wallace dat de agribusiness 'een strategische alliantie met de griep is aangegaan', kunnen we zien hoe de grootschalige veehouderij een ideale omgeving creëert voor de verspreiding van ziekteverwekkers. Als het eenmaal in een kip, eend of varken zit, staan de volgende gastheren mooi op een rij, schouder aan schouder, met bijna identieke genen. Driekwart van de 'nieuwe of opkomende' ziekten die de mens infecteren zijn afkomstig van wilde of gedomesticeerde dieren. In het geval van het coronavirus is het onze relatie met de wildernis en haar dieren die de ontwikkeling van deze crisis in kaart heeft gebracht. In het begin van het kapitalisme, zwierven pelsjagers over uitgestrekte gebieden om dieren te vangen voor de luxe bonthandel. Nu zijn bijna alle wildernissen aangetast en worden de oerbossen gedecimeerd. Zoals een recente studie van Amerikaanse natuur-epidemiologen heeft aangetoond, brengen ontbossing en andere vormen van aantasting van habitats de mens dichter bij de dieren in het wild. De laatste vier decennia is het aantal zoönoseverwekkers dat van dier naar mens springt, twee tot drie keer zo groot geworden. Ondertussen blijft de vraag naar luxe 'wilde' dierlijke producten bestaan. In China blijft er een lucratieve handel in wilde dieren voor voedsel en medicijnen, terwijl zoals de recente populaire serie Tiger King laat zien, exotische fokprogramma's en de handel in wilde dieren zich niet in China of Afrikaanse landen afspeelt, maar levend en wel in de buik van het beest: de VS. We hebben het hier over de 'metabole kloof' - de vervreemding van de mensheid van de natuurlijke wereld, met het kapitalisme dat een meedogenloze houding aanneemt ten opzichte van de aarde en de levensvormen op aarde. De kapitalistische productie is afhankelijk van armoede en moedigt verspilling aan. Nergens is dit duidelijker dan in de landbouw, die steeds meer gericht is op vlees, het meest inefficiënte middel om zon, regen en bodem om te zetten in aminozuren en koolhydraten voor menselijke consumptie. Een hectare die met rijst of aardappelen is beplant, voedt twintig mensen per jaar; dezelfde hectare die aan schapen of runderen wordt gegeven, kan slechts één of twee mensen voeden. De helft van de gewassen in de wereld wordt aan vee gevoerd en ze verbruiken ook enorme hoeveelheden water en (indirect) olie. Wereldwijd is de vleesproductie in de tweede helft van de 20e eeuw bijna vijf keer zo groot geworden, en dat blijft toenemen. De branden in het Amazonegebied van vorig jaar waren vooral te wijten aan de wegen die het vee naar de slachthuizen vervoeren. Het coronavirus en de klimaatverandering hebben hierbij een gedeelde oorzaak. En ze delen nog iets anders. Ze benadrukken het tegenwerken van het menselijk vermogen om risico's te beperken, als dat beperken tegen bedrijfsbelangen ingaat. De risico's van de klimaatcrisis zijn bekend en existentieel, maar er wordt bijna niets gedaan om ze te beperken, zoals elke maand blijkt uit de metingen van Mauna Loa. Het zelfde geldt voor de covid-19 pandemie. Volksgezondheidsdeskundigen en sociale wetenschappers waarschuwen al jaren voor een herhaling van een virale uitbraak die qua omvang en dodelijkheid vergelijkbaar is met de pandemie van 1918. En net als de Cassandra's van de klimaatverandering werden ook deze waarschuwingen voor de volksgezondheid door staten en bazen botweg genegeerd of belachelijk gemaakt. Er zit  een duistere tijdelijke zelfmoord in deze gebaren van burgerlijke ontkenning. Ze negeren de waarschuwingen omdat hun neuzen alleen op het venster van het heden gedrukt staan. De grootste prestatie van het burgerlijke discours van de Vooruitgang was de ontkerkelijking van de Verlichting. De kapitalistische vooruitgang werd door de tijd heen voorgesteld als vanzelfsprekend en samengaand met 'de natuur'. Het koloniserende Europa maakte gebruik van deze burgerlijke tijd om ruimte te veroveren: kolonies, gekenmerkt door hun afstand tot de metropool, werden als 'achterlijk' beschouwd. Onze huidige crisis, die de verwoeste toekomst en het onvervulde potentieel in zich draagt, dooft deze tijd eindelijk uit, omdat het de historische tijd losmaakt van zijn lang bestaande burgerlijke ketens. Ziekteverwekkers, bosbranden en overstromingen maken de bourgeoisloze tijd onnatuurlijk, waardoor de soepele, geleidelijke ontwikkeling van de tijd wordt onderbroken en er opnieuw messiaanse kerken ontstaan, breuken en dus ook mogelijkheden. En terwijl de wereldwijde heersende klasse vecht om de tijd en de wereld te herstellen tot hun moorddadige normaliteit, kan onze klasse de urgentie van nu herstellen, verwoord door 'Sprongen, springen, sprongen Dit artikel stond eerder op Spectre. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.