De Duitse socialist August Bebel noemde antisemitisme ooit ‘het socialisme van de dwazen’. Hij bedoelde daarmee dat een dwaas uit de lagere klassen die verontwaardigd was over de toenmalige stand van zaken in joden een gemakkelijk maar vals doelwit trof, in plaats van op zoek te gaan naar de echte redenen van zijn ontevredenheid die verborgen blijven in de kapitalistische productiewijze . Het resultaat van de slechte beslissing van deze dwaas zou catastrofaal blijken: in plaats van toe te treden tot de gelederen van de socialisten, werd hij hun felste en gevaarlijkste tegenstander. ‘Socialistische dwaasheid’ verdient tolerantie noch begrip. Het is bovendien een geducht wapen in de handen van elites die er slim gebruik van maken.

Dit soort verbinding tussen de dwaasheid uit de lagere klassen en de sluwe vindingrijkheid van de bovenste lagen is natuurlijk niet uniek voor de massale fascistische bewegingen van de twintigste eeuw. Integendeel, waar we het hier over hebben is iets dat complexer en veelzijdiger is en dat een enorm vermogen heeft zich aan te passen aan de nieuwe omstandigheden van het huidige conservatisme. Deze stijl van denken, die de bovenste en onderste lagen verbindt, zorgt opnieuw voor electorale doorbraken zoals die van Trump in de Republikeinse voorverkiezingen in de VS, de Brexit-stemming in het Verenigd Koninkrijk en partijen zoals Marine Le Pen's Front National in Europa.

Het is een gemeenplaats om te zeggen dat de steun voor dergelijke verschijnselen een uiting van protest is. Scherpzinnige waarnemers staan altijd klaar om verborgen, rationele oorzaken achter deze irrationele electorale uitingen te ontdekken: de ondergang van de verzorgingsstaat, wantrouwen in het establishment, of de gevolgen van het bezuinigingsbeleid. Echter, als radicaal-links een beroep doet op deze grieven, is dat aan dovemansoren gericht. Maar als deze grieven door de lachspiegel van de conservatieve retoriek worden gereflecteerd, hebben ze een enorme weerklank.

Dit protest wordt uitgedrukt door een melancholiek streven om iets dat verloren gegaan is, te herwinnen –  om door middel van een ontevreden stem terug te keren naar een verloren idylle en die te herhalen. De wereldwijde partij van deze ‘idiotie’ (dat wil zeggen, politieke onwetendheid en maatschappelijke ontoereikendheid) wordt weerstaan door een ‘verlichte’ coalitie van de politieke mainstream, de media en een groot deel van het links-liberale publiek, die allemaal geneigd zijn het ‘minste kwaad’ te steunen. Een conservatieve, reactionaire golf is ongetwijfeld een belangrijk kwaad, omdat zij haar aanval lanceert op het niveau van normen en waarden: isolationisme in plaats van openheid, racisme en seksisme in plaats van tolerantie en respect, grofheid en autoritarisme in plaats van pluralisme en een cultuur van dialoog. De juiste keuze in elk van deze tegenstellingen, lijkt het, is duidelijk voor iedereen die niet een volledige idioot is. Maar de massa's van ‘niet-verlichten’, ongemanierden en irrationelen groeien en hun leiders hebben een reeks overwinningen geboekt – alsof ze iets over de maatschappij en de toekomst weten dat niet toegankelijk is voor mensen in de verlichte coalitie.

De figuur van de sinistere conservatieve persoon die de verlichte samenleving beter dan zichzelf kent, had gedurende een lange periode tijdens de historische Verlichting een belangrijke positie.

Aan het begin van de negentiende eeuw ontstond de vampier als figuur in de Europese cultuur, tegelijkertijd met de geboorte van het politieke conservatisme. Deze vampier, die voor het eerst verscheen in de pagina's van een bekende roman van John Polidori, stond volledig in contrast met het rebellerende lijk uit het hedendaagse populaire bijgeloof. Deze  vampier was een Byronische schoonheid [[i]], een intellectueel en een aristocraat wiens gemakkelijke prooien de naïeve, verlichte vertegenwoordigers van de high society waren. Voor de slachtoffers bestond er niets buiten de grenzen van een rationele, kenbare wereld. De vampier voerde echter ongestraft zijn aanvallen uit op de grens tussen de rationele wereld van de levenden en de irrationele wereld van de doden - de laatste ontkend en verdrongen door de Verlichting.

De aristocratische vampier kende het geheim van zijn onbewuste en was een scherpzinnige vertegenwoordiger van het terugtrekkende pre-bourgeois tijdperk dat de bourgeoisie niet helemaal kon begraven. Hij alleen was in staat om de risico's van de triomf, de verborgen dubbelzinnigheden en beperkingen van de Verlichting te openbaren.

Zo waren ook de eerste scherpzinnige conservatieve critici van de Franse Revolutie, mensen als de Maistre en Burke. Zij ontkenden niet de revolutie zelf en twijfelden niet aan zijn betekenis als een kolossale transformatie. Inderdaad, voor hen betekende deze nog iets groters dan voor de revolutionairen zelf. Deze critici waren in staat om te zien hoe de revolutie zichzelf opvatte (dat wil zeggen, als de triomfantelijke overwinning van de rede over vooroordelen) en zagen zijn plaats in een langdurige geschiedenis die in wezen werd voorgesteld als een groot conglomeraat van vooroordelen. Voorbij de illusie van de triomf van de vrijheid, zagen de conservatieven afhankelijkheid van en beperkingen opgelegd door, de omstandigheden.

Ook Marx begon zijn kritiek op de Verlichting met een diagnose van een fatale breuk tussen de werkelijke betekenis van het tijdperk en haar ambitieuze zelfbeeld. De vooruitgang van de menselijke geest en de realisatie van vrijheid in een toestand beheerst door de beginselen van de rechtsstaat en een democratische republiek waren ook voor hem een illusie - voorbij ‘de Duitse ideologie’ lag de onkenbare afgrond van de werkelijkheid verborgen: de sociale relaties tussen arbeid en kapitaal.

De bourgeois besefte volledig zijn potentieel als actief burger met onvervreemdbare rechten. Maar dit besef diende slechts als dekmantel voor zijn echte innerlijke gespletenheid en de vervreemding van zichzelf. Achter de illusoire juridische en politieke orde ging grote wanorde verborgen: de anarchie van de productie, een tot dan toe ongekende gelaagdheid van de samenleving en de verbijstering van het individu dat isolatie en kwetsbaarheid ondergaat.

Op die manier werd de heerschappij van een verwaande instrumentele burgerlijke rede bedreigd door de gevaren die uit twee spoken voortkwamen: de conservatieve aristocratische vampier, die de onoverwonnen kracht van vooroordelen belichaamt; en de geest van de arbeider, de oorspronkelijke producent van het leven die verdreven is uit de politiek en onzichtbaar voor de staat. Beide geesten, beroofd van hun macht en erkenning en in een schemerzone verborgen voor de rede, betekenen een dodelijk gevaar. Van tijd tot tijd zouden ze tevoorschijn komen en met onstuimige scheuten gevoeld worden tot in de moderniteit.

Met hun kritiek op de Verlichting en de [Franse] revolutie vanuit diametraal tegenover elkaar liggende posities, openden het marxisme en het conservatisme een lange en nog steeds onvolledige dialoog. De deelnemers aan deze vreemde dialoog realiseerden zich dit nooit; ze dachten dat ze niets te debatteren en niets te delen hadden. Maar soms, op momenten van acute sociale crisis, materialiseerden deze twee ontheemde geesten van de kapitalistische wereld zich en betraden het podium van de geschiedenis om deel te nemen aan dodelijke gevechten (zoals het geval was in de eerste helft van de twintigste eeuw). Zowel het marxisme als het conservatisme zien achter de illusoire kapitalistische orde een kolossale wanorde - een chaos, waarvan de eindeloos accumulerende puinhopen werden waargenomen door de Benjaminiaanse ‘engel van de geschiedenis’, terwijl ze naar de toekomst geslingerd werden. [[ii]]

Op momenten van naderende crisis, zoals we momenteel doormaken, wordt deze staat van catastrofale wanorde en verwarring voor velen duidelijk. De massa's worden gegrepen door een verlangen naar een oprechte orde waarin iedereen zich vertrouwd kan voelen en een gewaardeerde rol heeft. Marxisme en conservatisme geven twee verschillende en fundamenteel onverenigbare antwoorden op de vraag hoe de samenleving haar weg voorwaarts kan vinden. Het marxisme stelt de weg van samenwerking, zelforganisatie en zelfdiscipline voor, terwijl het conservatisme het pad van de leidersfiguur en het herstel van de ‘ethische staat' die de chaos van persoonlijke belangen disciplineert, voorstelt. We kunnen ons deze twee voorstellen als verschillende interpretaties van de machiavellistische ‘Vorst’ - de ‘Vorst’ van Lenin en Gramsci ten opzichte van de ‘Vorst’ van Mussolini en Gentile.[iii]

In onze tijd, te midden van het steeds duidelijkere verval van de samenleving, probeert de politieke rede van de bourgeoisie zichzelf te herstellen door het mobiliseren van de ideologie van de (liberale) waarden van de individuele zelfontplooiing en keuzevrijheid. De anti-Brexit ‘blijven’-campagne en de huidige presidentiële campagne van Hillary Clinton herhalen voortdurend het liberale mantra: ‘alles is in orde’, ‘zo slecht is het niet’, ‘het belangrijkste is om redelijk te blijven en niet naar idiotie af te glijden’. Want alleen een dwaas gelooft blijkbaar niet dat alles steeds beter wordt in deze, de beste van alle mogelijke wereldden.

Terwijl het liberale establishment maar door blijft hameren op de noodzaak om de waarden van de Verlichting te verdedigen, spelen conservatieven de onruststoker door de moraal te ondermijnen en alle fatsoen van zich af te werpen. Het is niet moeilijk om te zien dat het doorslaand succes van Trump niet is gebaseerd op retoriek over de familie, de moraal en traditie, maar op een agressief en opzwepend cynisme. Trump en andere opstandige conservatieven nemen de regels van de etiquette of de illusie dat er niets bijzonders aan de hand is, niet in acht. Integendeel, ze zijn het fysieke bewijs van het feit dat dingen verre van goed zijn en dat alles naar de haaien gaat. Het voordeel van dit cynische, opstandige conservatisme ten opzichte van traditioneel conservatisme - dat nog steeds de regels van het spel van de conservatieve waarden in acht neemt - was duidelijk in de debatten tijdens de Republikeinse voorverkiezingen, waar Trump de andere conservatieve kandidaten, die zich aan moralisme en religie vastklampten, afranselde. De conservatieve cynicus noemt de dingen bij hun echte naam en ondermijnt daarmee de illusie van stabiliteit.

Het is vermeldenswaard dat ook Vladimir Poetin, waarvan zijn sympathieën met Trump bekend zijn, de populariteit van zijn publieke imago niet dankt aan zijn loyaliteit aan ‘orthodoxe tradities’, maar aan zijn wrede realisme en cynische grappen. In het Rusland van Poetin, dient het beleid van de staat met betrekking tot de morele discipline (bijvoorbeeld de officiële homofobie van de staat, de beperkingen op abortusrechten enzovoort) niet om ‘traditionele waarden’ te herstellen, maar eerder om het algemene niveau van cynisme op te krikken. Patriottische bureaucraten sturen hun kinderen naar Londen om te studeren, terwijl orthodoxe afgevaardigden zich vermaken op particuliere homofeesten. Zij mogen doen waarvoor  ze anderen veroordelen  - om de eenvoudige reden dat ze op de hoogste trede van de sociale ladder staan. Dit is de ‘naakte waarheid', getoond door alle hypocriete handelingen van de heersende klasse. Om te zegevieren over de moderniteit, moet het conservatisme zijn morele sluier af rukken en alle verborgen ongelijkheid in de openbaarheid brengen. Conservatieven moeten iedereen dwingen om zich te verzoenen met deze zeer reële ongelijkheid als de enige wettige realiteit - dit is de historische taak van de conservatief. Een authentieke conservatieve morele revolutie, een echte terugkeer naar de grootheid van de idylle van weleer, kan alleen plaatsvinden als de ethiek van de Verlichting binnenstebuiten wordt gekeerd en begraven. Je zou kunnen zeggen dat dit opstandige, cynische conservatisme het politieke gevolg is van het neoliberale tijdperk. Het zet het historisch materialisme op zijn kop en roept ons op om de huidige relaties van dominantie en onderwerping te herkennen, niet om ze te veranderen, maar om ons er voor eens en voor altijd met te verzoenen.

De historische socialistische beweging, geworteld in de arbeidersklasse, laat haar bestaan ook afhangen van de dominante burgerlijke moraal. Terwijl conservatieven de formele gelijkheid ontmaskeren ten behoeve van formele ongelijkheid, laten socialisten formele gelijkheid om te streven naar feitelijke gelijkheid. Echter, de sociale catastrofes en politieke nederlagenvan links in de twintigste eeuw, hebben haar van een dergelijke assertieve, anti-moralistische positie beroofd. Links is nu vooral geneigd vast te houden aan een doorzichtige politiek van waarden, en staat zo de rol van onruststoker af aan de conservatieven. Overigens was het kortstondige succes van de campagne van Bernie Sanders juist te danken aan zijn voorliefde voor het ageren tegen de politieke elite en oproer te kraaien, voortdurend met behulp van schijnbaar verouderde woorden - zoals ‘socialisme’ en ‘revolutie’ - woorden die tot de verbeelding van zijn supporters spraken.

Een nieuwe vorm elite-hegemonie gebaseerd op ongegeneerd cynisme en een revolutie tegen de moraal voert een offensief op alle fronten.  Angst is haar belangrijkste wapen. Deze hegemonie van de elite spreekt niet alleen de angst aan die gevoeld wordt door gewone mensen - de angst voor isolatie en hulpeloosheid in een meedogenloze wereld. Ze spreekt ook de angst aan welke gevoeld door 'verlichten' en 'wijzen' die doodsbang zijn om te worden geregeerd door idioten. Voor de verlichten lijkt het erop dat hun enige optie is om te kiezen voor het ‘minste kwaad’. In hun streven om zich te verdedigen tegen de opkomende waanzin, klampen ze zich vast aan de hoop op het behoud van de status quo, om ze zichzelf en mensen om hen heen te overtuigen dat alles onder controle is en dat de rede op de een of andere manier de overhand zal krijgen. Deze angst helpt conservatieven hun primaire en gevaarlijkste vijand te ontwapenen.

Intelligente mensen trekken zich terug in kleine bolwerken: de academische wereld, linkse en liberale politieke stromingen,moderne kunstwereld. Hun kennis, hun kritische gereedschappen en hun vermogen om te redeneren zijn nu eerder gericht op het behoud van illusies in plaats van ze af te breken.

Om onze feitelijke situatie te erkennen en de dominante ideologie te bestrijden, moeten we, net als vroeger, niet naar de liberalen luisteren, maar naar de conservatieven. Het heeft geen zin te eisen dat idioten hun eigen idiotie overwinnen. In plaats daarvan, is het misschien noodzakelijk erop te wijzen dat ‘Deze eis het bewustzijn te veranderen, neerkomt op de eis de werkelijkheid anders te interpreteren, d.w.z. haar te erkennen via een andere interpretatie.’[iv]

Links kan het openlijke cynisme van opstandige conservatieven alleen verslaan door nog verder te gaan dan zij in het leveren van kritiek op een verborgen liberaal cynisme. In een tijdperk waarin politieke correctheid slechts tot verval leidt, hoef je niet bang te zijn om grof en confronterend te wezen. We moeten vooral vaker en luider over socialisme praten - tenslotte hebben dwazen er in werkelijkheid wanhopig behoefte aan.
Ilya Budraitskis is historicus en cultureel en politiek activist. Sinds 2009 is hij promovendus aan het Instituut voor Wereld Geschiedenis aan de Russische Academie van Wetenschappen in Moskou. In 2001-2004 organiseerde hij Russische activisten in mobilisaties tegen de G8 in het Europees- en Wereld Sociaal Forum. Sinds 2011 is hij activist en woordvoerder van de Russische Socialistische Beweging. Budraitskis is lid van de redactieraad van Moscow Art Magazine en levert regelmatig bijdragen aan een aantal politieke en culturele websites en publicaties.
Dit artikel verscheen eerder op e-flux en werd uit het Russisch naar het Engels vertaald door Giuliano Vivaldi. Nederlands vertaling redactie Grenzeloos.